مقدمه
انسان مدنى بالطبع است و به زندگى اجتماعى تمايل دارد. اگر به هر دليل، تنها و دور از جتماع بيفتد، ديرى نخواهد پاييد که فشارهاى روحى و روانى، وى را، يا به دامان اجتماع باز مى‌گرداند و يا راهى ورطه جنونش مى‌کند.
بنابراين تأمين برخى از نيازها و خواسته‌هاى انسان و در نهايت رشد و شکوفايى بعضى از استعدادهاى بالقوه آدمى، متوقف بر روابط اجتماعى خواهد بود.
از طرف ديگر، تشکيل اجتماع، به معناى برقرارى رابطه متقابل بين افراد آن جامعه است ؛ زيرا هويت واقعى يک اجتماع، چيزى جز همن مناسبتها و روابط بين افراد تشکيل دهنده آن نيست ؛ به گونه‌اى که اگر ميان افراد يک گروه، هيچگونه رابطه‌اى برقرار نباشد در واقع، آن گروه هيچ اجتماعى را تشکيل نداده‌اند. و با توجه به اينکه، چگونگى و تنظيم اين روابط در بازدهى و تأمين نيازهاى آن جامعه نقش غير قابل انکارى دارد، به گونه‌اى که گاه رابطه خاصى در اجتماع، موجب شکوفايى استعدادهايى مى‌گردد، در حالى که ممکن است رابطه ديگر، مانع به ثمر رسيدن اين ستعدادها گردد. بنابراين تشخيص و تنظيم اين مناسبتها براى انسان هدفمند امرى ضرورى و اجتناب‌ناپذير خواهد بود.
با توجه با آنچه گفته شد، چنين به نظر مى‌رسد که قدم اول در بر پايى اجتماع هدفمند، تدوين قوانينى است که حدود و چگونگى اين روابط را تعيين و تبيين کند.
شکى نيست که دين تنها مرجع مطمئن و ممکن، در تدوين و تبيين اين مناسبتها است. از آنجا که انسان از زمان انعقاد نطفه خواسته يا ناخواسته، در ارتباط با افراد، و محيط قرار مى‌گيرد، لذا بايد دين از همان ابتداى انعقاد نطفه انسان، و بعد از تولد و برقرارى ارتباطهاى اختيارى با ديگران و سپس بلوغ و تا نهايت، پايان عمرش قوانينى را براى تنظيم اين روابط بيان کند.
حال با عنايت به مطالب فوق، در خواهيم يافت که نخستين اجتماعى که هر کس براى اولين بار آن را تجربه مى‌کند خانواده است، زيرا نطفه انسان در بستر همين اجتماع خانوده منعقد مى‌گردد، سپس رشد مى‌کند، و فرزند در بدو تولد به اولين اجتماع يعنى دامان پر مهر مادر و پدر قدم مى‌گذارد؛ و تا زمان بلوغ و کمى بعد از آن نيز در همين اجتماع رشد و نمو مى‌کند و سپس خود با ازدوج، تشکيل دهنده اجتماعى ديگر خواهد بود. و اين تقديرى است الهى، که هيچ کسى را از آن گريزى نيست .
مجموعه‌اى که پيش روى شماست، روابط بين فرزندان و پدر و مادر از يک طرف، و روابط مختلف بين زن و شوهر از طرف ديگر، را از ديدگاه فقه و فقاهت بازگو مى‌نمايد. سعى ما بر آن بوده است که با دسته بندى و تبويت مطالب و فتاواى موجود و همچنين استفتاء موارد لازم از دفاتر آيات عظام بتوانيم نمودى جامع و حتى المقدور کامل، از روابط خانواده، به خوانندگان گرامى عرضه بداريم، تا در اين راه علاوه بر دست يابى آسان به مطالب، حقوقى را که در لابلاى کتب فقهى، عموماً از ديد خانواده‌هاى محترم پوشيده مى‌ماند، به آنها بشناسانيم .
طبيعى است که تنها با رعايت و به کاگيرى اين حقوق از طرف کليه افراد خانواده مى‌توان علاوه بر ايجاد فضاى روحانى و صميمى در خانه، جامعه را به سوى هدفهاى متعالى رهنمون شد.
در اين ميان، اگر چه ما حقوقى را براى هر يک از اعضاى خانواده به صورتى مضبوط ذکر کرده‌ايم، لکن بر اساس آيه شريفه ((و من آياته أن خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا اليها و جعل بينکم مودة و رحمة)) (روم / 21) هدف همه اين قوانين ايجاد مودت و محبت و ايثار و گذشت در راه رشد خانواده‌به سوى اهداف الهى مى‌باشد. و اگر چه آميزش لطيف اخلاق و حقوق خانواده در اسلام، خود به خوبى تأمين کننده زمينه‌هاى تحقق هدف مذکور است، لکن مقدم داشتن خواسته‌هاى ديگران و چشم پوشى از برخى حقوق خويش در راستاى تقويت صميميت و ايجاد محبت در خانواده، مورد وفاق و توصيه کليه مراجع عظام مى‌باشد.
حال که بالطف و عنايت حضرت بقيةالله الاعظم - روحى و ارواح العالمين لتراب مقدمه الفداء - و همت والاى امام راحل - قدس سره - وامت سلحشور و خداجوى اسلاميمان، نظام مقدس ولايت در اين سرزمين بر پا گشته است و امت ما از نعمت وجود رهبر انقلاب حضرت آيت الله العظمى خامنه‌اى - دامت برکاته - و مراجع عظام ديگر بهره‌مند گشته‌اند، اميد است در پرتو آگاهى از دستورات نورانى اسلام و عمل به آنها، بتوانيم مورد توجه و عنايت حضرت حق - جل و علا - قرار گرفته، جامعه‌اى را به سوى بر پا داشتن پرچم توحيد و ولايت در سراسر عالم رهنمون سازيم .
در پايان نظر خوانندگان محترم را به تذکرات ذيل معطوف مى‌داريم:
- متن اصلى اين مجموعه بر اساس فتاواى حضرت امام (ره) تنظيم گرديده، در صورت اختلاف نظر مراجع ديگر، علاوه بر آدرس مسأله در پانويس، فتاواى آنان نيز در پاورقى ذکر شده است و در صورت عدم اختلاف نظر، فقط به ذکر آدرس مسأله در کتب مراجع اکتفا کرده‌ايم .
- قابل عنايت است به علت رحلت حضرت امام - رضوان الله تعالى عليه - بعضى مسائل از شوراى استفتائات معظم له در قم اخذ شده است و اگر در مسأله‌اى نظر حضرت امام به دست نيامده باشد آن مسأله در پاورقى آورده شده است .
در صورتى که نام هر يک از آيات عظام در ذيل مسأله نيامده باشد، بدان معناست که نظر آن مرجع در مسأله به دست نيامده است .
به منظور سهولت در انتقال نظرات آيات عظام گاهى بعضى از مسائلى را که آنها به صورت فتوى و يا مسأله مطرح کرده‌اند، ما به صورت سوال سوال و جواب بيان کرده‌ايم و همچنين ممکن است استفتائى را با توجه به همه جوانب آن مسأله مطرح کرده باشيم .
از آنجا که عدم آگاهى بسيارى از اعضاى خانواده‌ها از حقوق يکديگر مشکلات و معضلات فراوانى را موجب گشته است، تدريس و آموزش اين دست از احکام براى عموم متأهلين به خصوص کسانى که تازه ازدواج کرده‌اند بسيار لازم و ضرورى به نظر مى‌رسد.
بديهى است به علت طرح بعضى از مسائل مختص به زن و شوهر، مطالعه و يا تدريس اين احکام، را براى کسانى که فعلاً قصد ازدواج ندارند توصيه نمى‌کنيم .
به دليل آنکه برخى از مسائل مطرحه در اين مجموعه از چند مدرک يک مسأله گرفته شده است و گاهى تعميم و يا تخصيص شرايط آن از ميان آدرسهاى مختلف آن مسأله اخذ شده است، لذا بايد خوانندگان محترم براى شناخت مدرک همه جوانب مسأله، به کليه مدرکى که در ذيل هر مسأله ذکر شده است مراجعه نمايند و تنها به رجوع به يک مورد اکتفا نکنند.
اين مجموعه مشتمل بر حدود دويست استفتاء مى‌باشد که نگارنده شخصاً از دفاتر استفتائات مراجع عظام تهيه نموده است و اين موارد به صورت ((استفتاء))در پانويس مسائل مشخص شده است .
تنظيم فتاواى طرح شده در اين مجموعه بر اساس نظرات حضرات آيات عظام: امام خمينى (ره)، بهجت، تبريزى، فاضل و مکارم - دامت برکاتهم - مى‌باشد. اگر چه براى تکميل اين مجموعه لازم بود نظرات حضرت آيت الله العظمى خامنه‌اى - دامت برکاته - نيز ذکر مى‌شد، لکن به علت عدم رضايت معظم له در نشر فتاوى ايشان به زبان فارسى، ناچار اين مجموعه را بدون نظرات معظم له منتشر کرديم. بديهى است در صورت صلاحديد ايشان در هر زمان که موافقت بفرمايند، اين مجموعه نيز با نظرات ايشان تکميل خواهد شد.
در انتهاء از شوراى محترم استفتائات هر يک از آيات عظام که براى تکميل اين رساله زحمات بى شائبه‌اى را متحمل شدند، کمال تشکر و قدردانى مى‌شود. همچنين از کليه کسانى که ما را با ارائه نظرات خود، در تأليف اين مجموعه يارى کردند، نيز تشکر و قدردانى مى‌گردد. از خداوند متعال توفيق آنان را مسألت مى‌نمايم .
سيد مسسعود معصومى
بيست و هفتم رجب 1471
مطابق با نوزدهم آذر ماه 1375