توبه و شرايط آن
شيطان انسان را وسوسه مى‌کند و او مرتکب گناه مى‌شود پس اگراقدام به توبه کرد و از گناه خود قبل از سپرى شدن هفت ساعت، استغفارنمود، خداوند هم او را مى‌بخشد، ولى توبه هم شرايطى دارد که مهمترين‌آنها عبارتنداز: پشيمان شدن از گناه، تصميم بر ترک آن، اصلاح آنچه‌بوسيله گناه تباه شده است، مانند برگرداندن حقوق مردم، قضاى واجبات‌فوت شده و...
در توبه سفارشها و آدابى وجود دارد که در احاديث شريف آمده‌وپاره‌اى از آنها را نقل مى‌کنيم و از خداوند مى‌خواهيم که به ما توفيق عمل‌به آنها را عنايت فرمايد:
1 - معاويه بن وهب مى‌گويد: از امام صادق‌عليه السلام شنيدم که مى‌فرمود:
"إذا تاب العبد توبة نصوحاً أحبّه اللَّه فستر عليه في الدنيا والآخرة، قلت: وکيف‌يستر عليه؟ قال: ينسي ملکيه ما کتبا عليه من الذنوب، ويوحي إلى جوارحه: اکتمي‌عليه ذنوبه، ويوحي إلى بقاع الأرض: اکتمي ما کان يعمل عليک من الذنوب، فيلقى اللَّه‌حين يلقاه وليس شي‌ء يشهد عليه بشي‌ء من الذنوب"(219).
"اگر بنده‌اى توبه خالص کند خداوند او را گرامى داشته و در دنيا و آخرت،گناهانش را بپوشاند. گفتم: چگونه بر اومى پوشاند؟ فرمود: خداوند فراموشى‌مى‌دهد دو فرشته‌اش را از آنچه براى او از گناهان نوشته‌اند، و به اعضاى بدنش وحى‌مى‌کند که گناهانش را کتمان کنند، و به اطراف زمين وحى مى‌کند که مخفى کنيد آن‌گناهانى را که بر روى شما انجام داده است. پس او خدا را ملاقات مى‌کند در حاليکه‌چيزى نيست که به گناهان او شهادت دهد."
2 - حضرت على‌عليه السلام فرمود:
"تعطّروا بالاستغفار لا تفضحنّکم روائح الذنوب"(220).
"خود را با استغفار عطرآگين سازيد تا بوهاى گناهان شما را رسوا نسازد."
3 - از امام صادق‌عليه السلام از پدرانش روايت شده است که پيامبر خداصلى الله عليه وآله‌فرمود:
"أربع من کن فيه کان في نور اللَّه الأعظم: من کان عصمة أمره شهادة أن لا إله إلّا اللَّه‌وأني رسول اللَّه‌صلى الله عليه وآله، ومن إذا أصابته مصيبة قال: )إِنّا للَّهِ‌ِ وَإِنّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ(، ومن إذاأصاب خيراً قال: الحمد للَّه ربّ العالمين، ومن إذا أصاب خطيئة قال: استغفر اللَّه وأتوب‌إليه"(221).
"چهار چيز است که در هر کس باشد، در نور اعظم خداوند قرار مى‌گيرد:
1 - هرکه اساس زندگى او شهادت يگانگى خدا و رسالت من باشد.
2 - کسى که اگر مصيبتى به او رسد "انّا للَّه وانّا اليه راجعون" بگويد.
3 - کسى که اگر خيرى به او رسد "الحمد للَّه ربّ العالمين" بگويد.
4 - و کسى که اگر خطايى مرتکب شود، "استغفر اللَّه واتوب اليه" بگويد."
4 - پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود:
"صاحب اليمين أمير على صاحب الشمال، فإذا عمل العبد سيّئة قال صاحب اليمين‌لصاحب الشمال: لا تعجل وانظره سبع ساعات، فإن مضت سبع ساعات ولم يستغفر،قال: اکتب فما أقلّ حياء هذا العبد"(222).
"فرشته سمت راست، فرمانرواى فرشته سمت چپ است، پس اگر بنده‌اى گناهى‌انجام دهد، فرشته سمت راست به فرشته سمت چپ مى‌گويد: عجله نکن و او را هفت‌ساعت مهلت بده، پس اگر هفت ساعت بگذرد و او توبه نکند مى‌گويد: بنويس. چقدرحياى اين بنده کم است."
5 - عبداللَّه بن‌محمّد جعفى مى‌گويد: از امام باقرعليه السلام شنيدم که مى‌فرمود:
"کان رسول اللَّه‌صلى الله عليه وآله والاستغفار لکم حصنين حصينين من العذاب، فمضى أکبرالحصنين وبقي الاستغفار، فأکثروا منه فإنّه ممحاة للذنوب، قال اللَّه عزّ وجلّ: )وَمَاکَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ(224)((223).
"وجود پيامبر خداصلى الله عليه وآله و استغفار براى شما دو دژ محکم نگهدارنده از عذاب‌هستند. اکنون بزرگترين دو دژ رفته است و استغفار باقى مانده است، پس بسياراستغفار کنيد که گناهان را محو مى‌کند، خداوند در قرآن فرموده است: "ولى )اى‌پيامبر!( تا تو در ميان آنها هستى، خداوندا آنها را مجازات نخواهد کرد؛ و )نيز(تا استغفار مى‌کنند، خدا عذابشان نمى‌کند."
6 - پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود:
"طوبى لمن وجد في صحيفة عمله يوم القيامة تحت کلّ ذنب استغفر اللَّه"(225).
"خوشا به حال کسى که در روز قيامت در صحيفه اعمالش در زير هر گناهى،"استغفر اللَّه" را بيابد."
7 - ابان بن تغلب مى‌گويد: از امام صادق‌عليه السلام شنيدم که مى‌فرمود:
"ما من عبد أذنب ذنباً فندم عليه، إلّا غفر اللَّه له قبل أن يستغفر، وما من عبد أنعم اللَّه‌عليه نعمة فعرف أنّها من عند اللَّه إلّا غفر اللَّه له قبل أن يحمده"(226).
"هيچ بنده‌اى نيست که گناهى مرتکب شود و از آن پشيمان شود مگر اينکه خداونداو را پيش از اينکه استغفار کند، مى‌بخشد، و هيچ بنده‌اى نيست که خداوند نعمتى به‌او بدهد و او بداند و بفهمد که آن نعمت از جانب خداوند است مگر اينکه خداوند او راببخشد قبل از آنکه حمد و ستايش خدا را بجا آورد."
8 - عباس، غلام امام رضاعليه السلام مى‌گويد: شنيدم از حضرت رضاعليه السلام که‌مى‌فرمود:
"المستتر بالحسنة يعدل سبعين حسنة، والمذيع بالسيّئة مخذول، والمستتربالسيّئة مغفور له"(227).
"کسى که حسنه خود را کتمان کند، حسنه‌اش با هفتاد حسنه برابرى مى‌کند،وکسى که گناه را آشکار و اشاعه نمايد خوار مى‌گردد، و کسى که کار بدش را کتمان‌کند مورد آمرزش قرار مى‌گيرد."
9 - ابوحمزه ثمالى مى‌گويد: امام على بن الحسين‌عليه السلام فرمود:
"عجباً للمتکبّر الفخور الذي کان بالأمس نطفة، ثمّ هو غداً جيفة"(228).
"از آدم متکبر فخرفروش در عجبم که ديروز نطفه بوده است، سپس فردا اومردارى خواهد بود."
10 - پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود:
"آفة الحسب الافتخار"(229).
"آفت شرف، افتخار کردن است."
11 - امام صادق‌عليه السلام فرمود:
"کان رجل في الزمن الأوّل طلب الدنيا من حلال فلم يقدر عليها، وطلبها من حرام‌فلم يقدر عليها، فأتاه الشيطان فقال له: ألا أدلّک على شي‌ء تکثر به دنياک وتکثر به‌تبعک؟ فقال: بلى، قال: تبتدع ديناً وتدعو الناس إليه، ففعل فاستجاب له الناس‌وأطاعوه، فأصاب من الدنيا. ثمّ إنّه فکّر فقال: ما صنعت؟ ابتدعت ديناً ودعوت الناس‌إليه، ما أرى لي من توبة إلّا أن آتي من دعوته إليه فأردّه عنه، فجعل يأتي أصحابه الذين‌أجابوه، فيقول: إنّ الذي دعوتکم إليه باطل، وإنّما ابتدعته، فجعلوا يقولون: کذبت هوالحقّ، ولکنّک شککت في دينک، فرجعت عنه، فلمّا رأى ذلک عمد إلى سلسلة فوتد لهاوتداً ثمّ جعلها في عنقه، قال: لا اُحلّها حتى يتوب اللَّه عزّ وجلّ عليَّ، فأوحى اللَّه عزّوجلّ إلى نبي من الأنبياء: قل لفلان: وعزّتي لو دعوتني حتى تنقطع أوصالک ما استجبت‌لک حتى تردّ من مات على ما دعوته إليه فيرجع عنه"(230).
"در زمان گذشته مردى بود که دنيا را از راه حلال طلب مى‌کرد و به آن دست پيدانمى‌کرد، از راه حرام دنيا را طلب کرد و به آن دست پيدا نکرد، پس شيطان به سراغ اوآمد و گفت: آيا تو را راهنمايى کنم به آنچه بواسطه آن دنيايت افزون و پيروانت زيادشود؟ گفت: آرى. گفت: آيينى را بدعت بگذار و مردم را به سوى آن فراخوان. پس آن‌شخص نيز چنين کرد و مردم او را اجابت کردند و از او اطاعت نمودند. پس از دنيا به‌آنچه مى‌خواست رسيد. سپس او فکر کرد و گفت: چه کارى بود کردم؟ آيينى رااختراع و بدعت کردم و مردم را به سوى آن دعوت کردم. گمان نمى‌کنم براى من‌توبه‌اى باشد مگر اينکه بروم و هرکه را به آن آيين دعوت کرده‌ام از آن برگردانم. پس‌مى‌آمد به نزد کسانى که او را اجابت کرده بودند و مى‌گفت: آنچه من شما را به آن‌خوانده بودم باطل بوده و من آن را بدعت و اختراع کرده بودم، ولى ايشان مى‌گفتند:دروغ مى‌گويى، همان حق است، و لکن تو در دينت به شک افتاده‌اى و از آن‌برگشته‌اى. او چون چنين ديد خود را از گردن به زنجيرى که با ميخ به ستونى کوبيده‌بود بست و گفت: زنجير از گردنم باز نکنم تا خداوند توبه‌ام را بپذيرد، خداوند به يکى‌از پيامبرانش وحى کرد: به فلانى بگو، به عزّتم سوگند اگر مرا بخوانى تا جايى که‌اعضاى بدنت قطع شود تو را اجابت نکنم مگر اينکه باز گردانى هرکه را مرده است، ازکسانى که دعوتشان کرده بودى تا از آن راه باطل برگردد."
12 - از امام رضاعليه السلام از پدرانش، از پيامبر خداصلى الله عليه وآله نقل شده است که‌فرمود:
"إنّ اللَّه غافر کلّ ذنب إلّا من أحدث ديناً، ومن اغتصب أجيراً أجره، أو رجل باع‌حرّاً"(231).
"خداوند هر گناهى را مى‌بخشد مگر کسى را که دينى ايجاد کرده، و کسى که‌اجرت اجير خود را غصب نموده، و کسى که شخص آزادى را فروخته است."
13 - امام صادق‌عليه السلام فرمود:
"العامل بالظلم والمعين له والراضي به شرکاء ثلاثتهم"(232).
"ستمگر، کمک کننده او، وشخص راضى به آن ظلم، هر سه نفر شريک هستند."
14 - باز هم امام صادق‌عليه السلام فرمود:
"من عذر ظالماً بظلمه سلّط اللَّه عليه من يظلمه، فإن دعا لم يستجب له، ولم يأجره‌اللَّه على ظلامته"(233).
"هرکه ظالمى را در ظلمش معذور بدارد )و از او دفاع کند( خداوند کسى را بر اومسلّط مى‌کند که به او ظلم کند، اگر دعا کند، اجابت نمى‌شود و بر مظلوميّتش نيزخداوند اجرى نمى‌دهد."
15 - امام صادق‌عليه السلام از حضرت پيامبر نقل مى‌کند که خداوند فرموده‌است:
"من أذنب ذنباً فعلم أنّ لي أن اُعذّبه وأنّ لي أن أعفو عنه عفوت عنه"(234).
"اگر کسى گناه کند و آگاه باشد به اين که من حق دارم او را عذاب کنم و حق دارم‌که او را ببخشم، او را خواهم بخشيد."
16 - عمرو بن عثمان از برخى از اصحابش روايت مى‌کند که شنيده‌است امام صادق‌عليه السلام مى‌فرمود:
"إنّ الرجل ليذنب الذنب فيدخله اللَّه به الجنّة". قال الراوي: يدخله اللَّه بالذنب‌الجنّة؟ قال: نعم، إنّه يذنب فلا يزال خائفاً ماقتاً لنفسه فيرحمه اللَّه فيدخله الجنة"(235).
"گاهى انسان گناه مى‌کند پس خدا او را به واسطه آن وارد بهشت مى‌کند." راوى‌گفت: آيا او را بواسطه گناه وارد بهشت مى‌کند؟ فرمود: "بلى، او گناه مى‌کند امّاهمچون از خدا مى‌ترسد و خود را سرزنش مى‌کند پس خداوند اورا بخشيده و واردبهشت مى‌کند."
17 - کميل بن زياد مى‌گويد: به حضرت على‌عليه السلام گفتم: بنده گناه مى‌کندپس از خدا آمرزش مى‌خواهد آيا بخشيده مى‌شود؟ فرمود:
"يابن زياد، التوبة". قلت: ليس؟ قال: لا. قلت: کيف؟ قال: إنّ العبد إذا أصاب‌ذنباً قال: استغفر اللَّه بالتحريک. قلت: وما التحريک؟ قال: الشفتان واللسان يريد أن‌يتبع ذلک بالحقيقة. قلت: وما الحقيقة؟ قال: تصديق القلب وإضمار أن لا يعود إلى الذنب‌الذي استغفر منه. قلت: فإذا فعلت ذلک فأنا من المستغفرين؟ قال: لا، لأنّک لم تبلغ إلى‌الأصل بعد. قلت: فأصل الاستغفار ما هو؟ قال: الرجوع إلى التوبة عند الذنب الذي‌استغفرت منه، وهي‌أوّل درجةالعابدين، وترک‌الذنب والاستغفار اسم واقع لستّة معان"(236).
"اى ابن زياد! بايد توبه کند." گفتم: مگر توبه نيست؟ فرمود: "نه." گفتم:چگونه؟ فرمود: "بنده هنگامى که مرتکب گناه مى‌شود، استغفار مى‌کند با حرکت‌دادن." گفتم: حرکت دادن چيست؟ فرمود: "زبان و لبها را حرکت مى‌دهدومى‌خواهد آن را به حقيقت دنبال کند." گفتم: حقيقت چيست؟ فرمود: "تصديق قلبى‌و قصد اينکه به آن گناهى که از آن استغفار کرده باز نگردد." گفتم: آيا وقتى چنين‌کردم از استغفار کنندگان خواهم بود؟ فرمود: "نه، چون هنوز به اصل آن‌نرسيده‌اى." گفتم: پس اصل استغفار چيست؟ فرمود: "رجوع به توبه از گناهى که‌از آن استغفار کرده‌اى و اين اوّلين درجه عابدان است و ترک گناه و استغفار اسمى‌است که براى شش معنى نهاده شده است...".
18 - کسى در محضر حضرت على‌عليه السلام "استغفر اللَّه" گفت. امام فرمود:
"ثکلتک اُمّک، أتدري ما الاستغفار؟ الاستغفار درجة العلّيّين وهو اسم واقع على‌ستّة معان: أوّلها الندم على ما مضى، والثاني العزم على ترک العود إليه أبداً، والثالث أن‌تؤدّي إلى المخلوقين حقوقهم حتى تلقى اللَّه عزّ وجلّ أملس ليس عليک تبعة، والرابع: أن‌تعمد إلى کلّ فريضة عليک ضيّعتها فتؤدّي حقّها، والخامس أن تعمد إلى اللحم الذي‌نبت على السحت فتذيبه بالأحزان حتى يلتصق الجلد بالعظم )وينشو( بينهما لحم‌جديد، والسادس أن تذيق الجسم ألم‌الطاعة کما أذقته حلاوةالمعصية فعند ذلک تقول‌استغفر اللَّه"(237).
"مادرت به عزايت بنشيند آيا مى‌دانى که استغفار چيست؟ استغفار درجه بلندپايگان است، وآن شش مرحله دارد: اوّلين آنها پشيمانى از گذشته است. دوّم تصميم‌بر بازنگشتن بر گناه است. و سوّم اين است که حقوق مردم را بپردازى تا صاف و پاک‌فارغ از حق ديگران خداى را ملاقات کنى، و چهارم اينکه هر واجبى را که ترک کرده‌اى‌ادا نمايى، و پنجم تلاش کنى آن گوشتى که بر گناه روييده، با تحمّل حزن و اندوه، آن‌را ذوب کنى تا آنجا که پوست به استخوان بچسبد و بين آن دو گوشت جديد برويد.وششم اينکه رنج طاعت و عبادت را بر بدنت بچشانى همانطور که شيرينى معصيت رابر او چشانده‌اى پس از انجام اين مراحل بگو: استغفر اللَّه."
19 - امام صادق‌عليه السلام فرمود:
"إنّ رسول اللَّه‌صلى الله عليه وآله کان يتوب إلى اللَّه ويستغفره في کلّ يوم وليلة مأة مرّة من غيرذنب، إنّ اللَّه يخصّ أولياءه بالمصائب ليأجرهم عليها من غير ذنب"(238).
"پيامبر خداصلى الله عليه وآله در هر شب و روز، بدون گناه، يکصد بار توبه مى‌کرد واز خدامغفرت مى‌خواست. خداوند براى دوستان خود، بدون اينکه گناهى انجام بدهند،مصيبتها و رنجهايى قرار داده است تا در مقابل، به آنها پاداش بدهد."