گفتار درباره مسائل قرائت و ذکر

گفتار درباره مسائل قرائت و ذکر

واجب است در رکعت اول و دوم از نمازهاى واجب اينکه سوره حمد و سپس يک سوره کامل پشت سر حمد بخواند البته در بعضى از احوال مى تواند سوره را نخواند بلکه گاه مى شود که بخاطر تنگى وقت و يا ترس از دشمن و درنده و دزد و امثال آن از مواردى که ضرورتى در بين هست ترک آن واجب است و اگر عمدا سوره را قبل از حمد بخواند بايد نماز را دوباره بخواند.

و اما اگر سهوا چنين کرده و قبل از رکوع و قبل از خواندن حمد متوجه اشتباه خود شود بايد حمد و سوره را بخواند و اگر بعد از خواندن حمد متوجه بشود تنها سوره را دوباره مى خواند.

مساءله 2 - درنمازهاى مستحبى نيز مانند نماز واجب خواندن حمد واجب است وجوب به اين معنا که بدون خواندن آن نماز مستحبى صحيح نيست و اما سوره در هيچيک از نمازهاى مستبى واجب نيست (يعنى بدون آن نيزنماز صحيح است ) هرچند بعارضى چون نذر و امثال آن واجب شده باشد.

بله در نافله هائى که در کيفيت خواندن آنها در شرع سوره اى مخصوص وارد شده خواندن آن سوره در تحقق آن نافله و عمل نمودن به آن دستور معتبر (به اين معنا که اگر آن سوره معين را نخواند آن نماز مخصوص را نخوانده است ) مگر آن که از ناحيه شرع چنين فهميده شود که خواندن آن سوره شرط در کمال آن نماز است نه در اصل مشروعيت و صحت آن .

مساءله 3 - جائز است در نمازهاى واجب اين که مکلف در هر رکعت بيش از يک سوره قرائت کند چيزى که هست اين عمل در نمازهاى واجب کراهت دارد و در نمازهاى مستحبى کراهتى ندارد و نزديکتر به احتياط ترک آن در نمازهاى اجب است .

مساءله 4 - جائز نيست خواندن سوره هاى طولانى که باعث مى شود که وقت نماز واجب فوت گردد و اگر عمدا چنين کند نمازش باطل است هرچند که بطلان آن بى اشکال هم نيست .

و اما اگر سهوا بخواندن چنين سوره اى شروع نموده بعد متوجه تنگى وقت شد در صورتى که وقت به اندازه قرائت سوره اى کوچک وسعت داشته باشد بايد از تمام کردن آن سوره صرف نظر نموده سوره اى کوچک بخواند و اما اگر بعد از تمام شدن سوره و تمام شدن وقت متوجه شد نمازش را تمام مى کند و صحيح است وهمچنين جائز نيست در نمازهاى واجب يکى از چهار سوره اى که سجده واجب دارد بخواند پس اگر ازروى فراموشى خواند و به آيه سجده رسيد و يا ديگرى خواند و او در نماز شنيد احتياط واجب آن است که به منظور انجام سجده آن اشاره اى به سجده نموده بعد از تمام شدن نماز سجده اش را انجام دهد و هرچند که جواز اکتفاء بهمان اشاره در حال نماز و نيز جواز اکتفاء کردن به آن سوره و نبودن احتياج بخواندن سوره اى ديگر اقوى است .

مساءله 5 - ( بسم الله الرحمن الرحيم ) جزء هر سوره از سوره هاى قرآنى است در نتيجه خواندن آن در نماز واجب است مگر سوره برائت که بسم الله ندارد.

مساءله 6 - سوره فيل و دنبالش سوره ايلاف يک سوره است و همچنين سوره والضحى و سوره الم نشرح بنابراين خواندن يکى از اينها در يک رکعت کافى نيست بلکه بايد هر دو را به ترتيبى که در قرآن کريم آمده با بسم اللهى که بين آندو قرار دارد خوانده شود.

مساءله 7 - هنگام شروع در خواندن بسم الله سوره واجب است معين کند که بسم الله کدام سوره را مى خواند حال اگر معين کرد وسپس قصدش اين شد که سوره اى ديگر بخواند واجب است بسم الله را دوباره به نيت سوره اى که مى خواهد بخواند تکرار کند و اگر بسم الله را به نيت سوره اى گفت لکن فرامش کرد که آن سوره کدام بود واجب است دوباره بسم الله را به نيت سوره اى که معين ميکند بخواند و اگر از اول نماز قصد کرده بود سوره اى معين بخواند لکن اشتباها سوره اى ديگر خواند و يا عادتش اين بوده که همواره فلان سوره را بخواند لکن اين دفعه سوره اى ديگر خواند همان که خوانده کافى است و اعاده سوره واجب نيست .

مساءله 8 - جائز است اين که در حال اختيار از سوره اى به سوره اى ديگر عدول کند البته اين وقتى است که سوره اول را تا نصف نخوانده باشد و باز اين حکم مخصوص سوره هاى غير توحيد و جحد است واما يکى از اين دو سوره را شروع کرده جائز نيست به سوره اى ديگر عدول کند هرچند که به نصف هم نرسيده باشد.

جائز است در ظهر جمعه يکى از اين دو سوره به سوره جمعه ويا منافقين عدول کند و همچنين در نماز جمعه در جائى که از روى فراموشى شروع بخواندن توحيد و يا اخلاص کرده مادام که به نصفه آن نرسيده مى تواند آن را رها کند و سوره جمعه و يا منافقين بخواند.

مساءله 9 - در نماز ظهر و عصر واجب است حمدو سوره آهسته خوانده شود مگر آيه بسم الله الرحمن الرحيم آن دو که بلند خواندنش مستحب است و بر مردان واجب است که حمد و سوره نماز مغرب و عشاء رادر دو رکعت اول نماز بلند بخوانند و کسى که عمدا عکس آن کند نمازش باطل است و فراموش کار و بلکه مطلق غير عامد و همچنين جاهل به اصل حکم يعنى کسيکه نمى داند در نماز جهر و اخفاتى هست و توجه به جهل خود نيز ندارد اگر بجاى آهسته بلند و بجاى بلند آهسته بخواند معذور و نمازش ‍ صحيح است و اعاده ندارد هرچند که در بين نماز متوجه اشتباه خود شود.

و اما کسى که اجمالا مى داند قرائت در بعضى از نمازها جهرى و در بعضى ديگر آهسته است ولى محل يک يک آن دو را نمى داند و يا فراموش کرده و نيز کسى که جاهل به اصل حکم است ولى توجه به اين که بايد سوال کند دارد احتياط آن است که نماز را از نو بخواند هرچند که اقوى صحت نماز او است (البته اگر با چنين توجهى قصد قربت در اين گونه افراد تصور داشته باشد) چون کسى که مى داند تکليفى الهى بجهر و اخفات هست و يا ممکن است باشد و در عين حال در سوال از تکليف مسامحه مى کند چگونه مى توااند عمل را به قصد قربت بياورد.

و اما زنان بلند خواندن هيچ نمازى بر آنان واجب نيست بلکه در نمازهاى جهرى نيز آهسته مى خوانند بلکه در نمازهاى جهريه در صورتى که نامحرمى صداى آنان را نمى شنود مخيرند در اينکه با صداى بلند بخوانند و يا آهسته و اما اگر نامحرمى صداى آنان را مى شنود واجب است آهسته بخوانند همچنانکه در نمازهائى که براى مردان واجب است آهسته بخوانند و براى زنان نيز واجب است به اخفات بخوانند و هرجا که مردان در تخلف از اين دستور معذورند زنان نيز معذورند.

مساءله 10 - براى مردان مستحب است در نماز ظهر و عصر که حمد و سوره در آنها آهسته خوانده مى شود اين که جمله بسم الله الرحمن الرحيم را با صداى بلند بخوانند همچنان که براى آنان مستحب است که همه حمد و سوره را در روز جمعه بلند بخوانند ولکن احتياط به آهسته خواندن آن ترک نشود.

مساءله 11 - معيار در آهسته خواندن و بلند خواندن در نماز خفاى جوهره صوت و ظهور آن است نه شنيدن و نشنيدن کسيکه در کنار اوست ( تا اگر صداى آهسته او را نشنود بگويد اخفات و اگر صداى آهسته او را بشنود بلند بحساب بياورد و در بلند خواندن زياده روى در حدى که به حساب آيد جائز نيست همچنان که جائز نيست در آهسته خواندن آن قدر آهسته بخواند که خودش هم حتى با نبود مانع نشنود.

مساءله 12 - واجب است که قرائت بنحو صحيح باشد پس اگر عمدا در حرفى و يا صداى کلمه اى و يا تشديدى يا امثال آن خلال کند نمازش باطل است و کسى که قرائت حمد و سوره اش را نمى داند واجب است بياموزد.

معيار در صحيح بودن قرائت اين است که هر حرفى را از مخرج خودش اداء کند بطورى که اهل لسان يعنى عرب بگويد اين حرفى که وى بزبان آورد فلان حرف بود نه حروف ديگر - مثلا کلمه ضالين را طورى اداء کند که اگر عرب زبان آن را شنيد بگويد وى در اين کلمه حرف ( ضاد) را قرائت کرد نه حرف زاء و يا ذال و يا جاء را-.

و همچنين معيار صحيح بودن قرائت رعايت حرکت هائى است که در ساختمان و شکل کلمه دخالت دارد و نيز حرکات و سکنات آخر کلمات چه اعرابى و چه غير اعرابى - يعنى نيائى - به اين معنا کلمه را بر طبق آن چه علماى عربيت ضبط کرده اند اداء کند و بنابراحتياط آنچه که بايد همزه وصل وسط جمله حذف شود مانند همزه در ( الف و لام ) ( ال ) و همزه در ( اهدنا) را حذف کند و آنچه که همزه ، همزه قطع است مانند همزه در کلمه ( انعمت ) آن را ساقط کند.

و اما آن دقت و ريزه کارهاى هائى که علماى تجويد در مخارج حروف دارند رعايتش واجب نيست تا چه رسد به خصوصياتى که براى صفات حروف ذکر کرده اند مانند شدت و رخوت و تفخيم و ترقيق و استعلاء و امثال آن و نيز لازم نيست مراعات ادغام کبير يعنى ساکن کردن و کوبيدن حرف داراى حرکت در آخر يک کلمه را در حرف ممائلش درابتداء کلمه ديگر مانند ادغام ميم ( يعلم ) در ميم ( ما) در جمله يعلم ما بين ايديهم ) و گفتن ( يعلما بين ايديهم ) و يا ادغام آن در حرف قريب المخرجش ولو در يک کلمه مانند ادغام حرف قاف در حرف کاف در جمله (يرزقکم ) و ادغام حرف حاء در حرف عين در جمله (زحزح عن النار و گفتن ( زحز عن النار) بلکه احتياط ترک ادغام کبير است مخصوصا در ادغام دو حرف قريب المخرج به يکديگر بلکه در ادغام صغير هم مراعات بعضى از اقسام آن لازم نيست مانند کوبيدن حرفى که خودش ساکن هست در حرف قريب المخرج آن (در موارد يرملون ) مانند ادغام نون ساکن اصلى در کلمه ( من ) در راء ( ربک ) در جمله ( من ربک ) .

بله احتياط واجب آن است که مد لازم را مراعات کند و آن در جائى است که حرف مد و دو سبب آن که همزه و سکون است در يک کلمه قرار گرفته باشد مانند کلمه ( جاء) و کلمه ( سوء) و کلمه ( جى ء) و ( دابة ) و ( قاف ) و ( صدر) (که در اول سوره ( ق ) و سوره ( ص ) قرار دارد و نيز احتياط آن است که وقف بر حرکت و وصل بر سکون نکند و تنوين و نون ساکنه را در حروف يرملون ادغام نمايد هرچند که عدم لزوم هيچ يک از اينها به نظر ترجيح دارد.

مساءله 14 - احتياط آن است که در قرائت حمد و سوره از قرائت هاى هفتگانه تخلف نکند همچنانکه احتياط آن است که حمد و سوره را مطابق قرائت موجود در مصحف هاى شريفه موجود در دست مسلمين قرائت کند هرچند که تخلف در بعضى از کلمات مثل ( ملک يوم الدين ) و ( کفوا احد) ضررى ندارد بلکه جواز قرائت به يکى از قرائت ها هرچند که با مصحف موجود مطابق نباشد بعيد نيست .

مساءله 15 - جائز است اينکه مکلف آيه شريفه : ( مالک يوم الدين ) را به صورت ( ملک يوم الدين ) قرائت کند و بعيد نيست که قرائت اولى رجحان داشته باشد و همچنين جاز است کلمه ( صراط) را هم با صاد و هم با سين بخواند ولى با صاد بهتر است و در جمله ( کفوا احد) چهار وجه است يکى بضمه فاء و يکى بسکون آن يکى با واو و يکى هم با حمزه و بعيد نيست که خواندن آن با ضمه فاء و او بهتر باشد.

مساءله 16 - کسيکه نمى تواند کلمات را صحيح اداء کند و زبانش بغلط مى گردد و يا بعضى از حروف را با مخرج حرفى ديگر مى خواند (مثلا حرف عين را همزه مى خواند)(وقدرت اين که ياد بگيرد ندارد همانکه مى داند و مى تواند بخواند کافى است و واجب نيست در نماز به ديگرى اقتداء کند هرچند که خواندن به جماعت به احتياط نزديکتر است و کسيکه قدرت دارد بر اينکه حمد و سوره خود را درست کند و صحيح آنرا بياموزد و اگر نکرد واجب است در صورت امکان نمازهايش را بجماعت بخواند.

مساءله 17 - مکلف در دو رکعت سوم و چهارم نمازهاى سه رکعتى و چهار رکعتى مخير است بين اين که تنها سوره مبارکه حمد را بخواند و يا آن که تسبيحات اربعه بگويد بعيد نيست که خواندن حمد براى امام و خواندن تسبيحات براى ماءموم فضيلت بيشترى داشته باشد.

و اما براى کسيکه فرادى نماز مى خواند هردوفضيلت برابرند و عبارت تسبيحات اربعه چنين است :

( سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر)

و واجب است که اين اذکار را به عربيت بگويد و گفتن يک بار آن کافى است ولى تکرار آن سه نوبت به احتياط نزديک تر است و بهتر آن است که بعد از آن استغفار را اضافه کند.

بنابراحتياط واجب است در رکعت سوم و چهارم اذکار و يا سوره حمد و حتى بسم ا... آن را آهسته بخواند و واجب نيست که اگر رکعت سوم را حمد خواند و چهارم را نيز حمد بخواند بلکه مى تواند در سوم حمد و در چهارم ذکر بگويد و يا بالعکس کند.

مساءله 18 - اگر تصميم داشت تسبيحات اربع بگويد ولى سوره حمد بزبانش ‍ سبقت گرفت با اينکه هيچ قصدى حتى ارتکازى بخواندن آن نداشت اقوى آن است که به آن اکتفاء نکند و بايد دوباره بخواند ولى اگر قصد کرده بود که تسبيحات بگويد پس از آن قصد قرائت کرد اقوى صحت آن است و همچنين است در جائى که از در غفلت چنين کرده باشد به اين معنا که از اول خواندن ( سوره را قصد کرده باشد و نه گفتن ذکر را که در اين صورت اقوى آن است که بگوئيم صحيح نيست چون بدون قصد انجام داده حتى انجام آن به ارتکاز هم نبوده و اما اگر به ارتکاز و عادت بوده باشد اقوى آن است که نمازش صحيح است .

مساءله 19 - اگر سوره فاتحه را با اين خيال شروع کند که در رکعت اول و دوم است و ناگهان متوجه شود که در دو رکعت آخرى است بهمان اکتفاء کند و همچنين اگر سوره را باين خيال که در دور رکعت آخرى است شروع نموده بعد متوجه شود که در دو رکعت اول است .

مساءله 20 - احتياط آن است که تسبيحات اربعه را بيش از سه بار نگويد مگر آن که منظورش مطلق ذکر باشد نه ذکر دستورى .

مساءله 21 - مستحب است در نماز صبح سوره ( عم يتسائلون ) و يا سوره ( هل اتى ) و يا غاشيه و يا سوره قيامت و نظائر آن يعنى سورهائيکه بمقدار يکى از اين سور آيه دارد خوانده شود و در نماز ظهر سوره ( سبح اسم ربک الاعلى ) و يا سوره ( والشمس ) و در نماز عصر و مغرب سوره : ( اذا جاء نصر الله ) و يا سوره : ( الهيکم التکاثر) خوانده شود و در نماز مغرب و عشاء شب جمعه براى رکعت اول سوره ( جمعه ) و براى رکعت دوم سوره ( اعلى ) و در نماز ظهر و عصر جمعه براى رکعت اول سوره جمعه و براى رکعت دوم سوره منافقين را انتخاب کند و همچنين در نماز صبح روز جمعه و ياآنکه در رکعت اول سوره جمعه و در رکعت دوم سوره توحيد را بخواند و در نماز مغرب شب جمعه در رکعت اول سوره جمعه و در دوم سوره توحيد بخواند همچنانکه مستحب است در همه نمازها در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم سوره توحيد خوانده شود.

مساءله 22 - در سابق گفتيم واجب است بر مکلف که در حال قرائت و ذکر استقرار و آرامش داشته باشد حال اگر بخواهد در حال قرائت و يا حال ذکر به خاطر غرضى جلوتر و يا عقب تر برود و يا خم شود بايد قرائت و ذکر را متوقف کند و در حال حرکت چيزى از آن دو را نخواند.

و اما حرکت دادن دست و يا انگشتان پاها ضرر ندارد هرچند که ترک آن بهتر است و اگر در حال قرائت حرکتى قهرى برايش دست داد مثلا ديگران او را هل دادند احتياط واجب آن است که در حال حرکت خوانده را اعاده کند.

مساءله 23 - اگر شک کند در اين که آيه و يا کلمه اى که خوانده صحيح خوانده يا نه واجب است آن را تکرار کند البته اين وقتى است که از محل آن تجاوز نکرده باشد و در صورتى که تجاوز کرده باشد جائز است بقصد احتياط آن را اعاده کند و اگر باز همه براى بار دوم و سوم شک کند مى تواند تکرار کند تا جائيکه بحد وسوسه نرسد و گرنه نبايد به شک خود اعتناء کند.