شرایط امامت و شرایط اقتدا در جماعت

شرايط امامت و شرايط اقتدا در جماعت

ايمان امام

معتبر است در امامِ جماعت «ايمان»، يعنى اعتقاد به امامت امامهاى دوازده گانه ـ عليهم السلام ـ؛ و اين که نباشد صاحبِ رأيى که به سبب آن، محکوم به کفر يا فسق مى شود؛ و چون در مخالفين، اين عقايد زياد است در اين شرط عنوان مى شود مثل «تجسيم» يا «تجبير» يا «تکذيب به قدر» يا «غلوّ» يا «توقّف در بعض ائمّه ـ عليهم السلام ـ»؛ و مجهول الايمان، مثل مجهول العداله است.

عدالت امام

و معتبر است در صحت ائتمام، «عدالت» امام، و بدون احراز آن، جماعت، از مأموم، باطل است.

کفايت عدالتِ عند المأموم

و اظهر عدم اعتبار عدالت، در امامت است؛ پس با علم به فسق و شک در آن، مى تواند قصد جماعت به امامت نمايد در صورتى که بداند يا احتمال بدهد احراز مقتدى عدالت او را، پس شرط، «عادلِ» عندالمأموم است.

معناى عدالت

و «عدالت» عبارت است از: «صلاح ظاهر تا حدّى که کاشفِ ظنّى از داعىِ الهىِ مستمرّ [ باشد ] در مقابلِ اتّفاقى [ آن ] است»؛ و «صلاح ظاهر»، به اجتناب از کباير است، که از آن جمله، «اصرار بر صغاير» است.

سقوط از عدالت و عود آن

و اگر مطلّع شد بر کبيره اى در حال تستّر، اظهر سقوط عدالت است نزد مطِّلع، اگر چه اشاعه آن، فى الجمله جايز نباشد؛ و بعد از توبه صادقه و عملِ صالِح، عود مى کند عدالت او نزد همان مطّلِع.

منافى مروّت

و منافيات مروّت اگر با کشف ظنّىِ مذکور، منافات نداشته باشد، معتبر نيست در عدالت، عدم آنها، مگر به حدّى باشد [ که ] با کاشفيّت ظنيّه از انتظام امور شخص و انبعاث صلاح ظاهر در واجبات و محرّمات، از مقتضى باطنى الهى، منافى باشد و آن هم بايد «خُلق» باشد نه اتّفاقى، و در مرتبه بالغه آن، نه همه مراتب آن.

معناى کبيره و صغيره

و «کبيره» ـ که احتياج در عودِ عدالت، به توبه دارد به خلاف «صغيره» که اجتناب از کباير مکفِّرٌ آنها است و احتياج در بقاى عدالت، به توبه ندارد ـ عبارت از کبايرى است که وعده عذاب در «قرآن کريم» بر آن شده باشد؛ يا از سنّت ثابته، کبيره بودن آن ثابت است؛ يا اين که در اذهان متشرّعه اعظم يا مماثل با يکى از کباير که ثابت شده است کبيره بودن آنها به يکى از دو طريق مذکور، بوده باشد؛ يا آن که در اخبار معتبره، تنظير به يکى از کباير، يا تشديد شده باشد، به نحوى که آن را اعظم و اشدّ از کبيره، قرار داده باشد.

اصرار بر صغيره

و از جمله کباير ـ بنا بر اظهر ـ «اصرار بر صغيره» است، يعنى به مثل صغيره اى که مبتلا به آن شده از نوع واحدِ گناه، مبتلا بشود خارجاً، نه عزماً فقط، به خلاف دوّم مماثل که مزيلِ عدالت است و احتياج دارد در عود آن، به توبه، پس با بقاى عزم ـ فضلاً از غفلت از عود ـ عدالت، زايل نمى شود.

شروط ديگر امام

و معتبر است در امام جماعت «عقل» در حال جماعت، پس ائتمام به «مجنون» در حال نماز، جايز نيست؛ و سبق و لحوق آن، به نماز ضرر ندارد با وجود ساير شرايط.و همچنين معتبر است در امام، آن که ثابت نباشد براى مأموم که او «ولد زنا» است، و ولد الزنا يعنى کسى که تولّدش از نکاح شرعى بين والدين او، يا شبهه نکاح نبوده باشد.و معتبر است در صحّت ائتمام، «بلوغ امام» بنا بر احوط؛ و اين که «قائم» به «قاعد»، ائتمام ننمايد بنا بر اظهر؛ و همچنين اقتداى کامل در نماز به ناقص، مثل «جالس» با «مضطجع» بنا بر احوط، به خلاف متوضّى بر متيمّم.

اقتداى ناقص به ناقص

و ناقصِ از جهتى به ناقصِ از جهت ديگر، مانعى ندارد اقتداى او، مثل جالس به جالس با اختلاف عذرهاى مسوّغِ جلوس در نماز، به خلاف مکتسى به عارى که از حيث جلوس، منعى نيست، و از حيث اختلاف در شرط به کمال و نقص، مشکل است.و همچنين اختلاف در ساير شروط و ارکان و افعال به کمال و نقص، يعنى به نقصِ امام، مورد اشکال و احتياط است، مثل امامت محتاجِ به اعتمادِ در قيام، به غير محتاج، و متنجّس در بدن يا ثوب با تعذّر، به غير متنجّس. و اما اقتدا، تا محلّ نقصِ امام و انفراد، در آن وقت، پس از حيث کمال و نقص، مانعى ندارد، و از حيث اقتداى با قصد انفراد قبل از تمام نماز مأموم خواهد آمد، إن شاء اللّه . و با تساوى در هر نقصى، ائتمام جايز است، مثل ائتمام جالس به جالس؛ و با اختلاف جهاتِ کمال و نقص، محلّ احتياط است، حتى در مثل قايمِ مؤمى، به قاعِد راکع، مثلاً. و اظهر عدم جواز اقتداى مُتقِن قرائت است به فاقد اتقان، اگر چه از جهات ديگرى کامل باشد نسبت به متقِن.

عجز و تمکّن امام در اثنا

و اگر عارض شد در اثنا، عجز از قيام براى امام، انفراد لازم است بر مأموم، و همچنين هر نقصى که حکم قعود را داشته باشد.و آنچه از نقايص، مورد احتياط است، احوط اتمام و اعاده است اگر در محلّ اختلافِ وظيفه مأموم و منفرد، عارض شده بوده است؛ و اگر گذشته باشد و محلِّ احتياجِ به جماعت نباشد، کافى است اتمام به نيّت وظيفه فعليّه، و محتمل است جواز انفراد، به مجرّد اختلافِ حادث مذکور.و اگر تمکّن، عارض شد در اثناى نماز، جايز است براى متمکّن، ابتداى اقتداى به نماز امام، بعد از تحقّق تمکّن از قيام مثلاً.

اقتدا به امّى و حکم نماز او

و جايز نيست اقتداى «قارى» به «اُمّى» که متقِنِ قرائت نيست ـ بنا بر اظهر ـ در جهريّه و اخفاتيّه؛ و اگر اقتدا، بعد از محلّ قرائت باشد، اقرب جواز اقتدا است؛ و اگر در محلّ قرائت، اقتدا کرد، نمازش باطل است با علم و عمد، و در صورت غفلت، تأمّل است، و اگر قرائت کرد، محتمل است صحّت. و نماز «امّى» هم باطل است اگر مکلّف باشد به ائتمام، مثل زمان تقصيرِ در تعلّمِ ممکن، که ترک کند عمداً تعلّم و ائتمام را با التفات؛ و اگر ملتفت نباشد، بطلان خالى از تأمّل نيست؛ بلکه اگر اخلال به قصد قربت نکرده است، اقرب صحّت نماز است اگر چه بعد از محلّ قرائت، ملتفت شود و به قصد وظيفه فعليّه، اتمام نمايد.و «اُمّى» کسى است که بعض واجبات قرائت را نمى تواند ادا نمايد، چه عالم به وجوب باشد و چه جاهل، و چه ترک تعلّم از قصور باشد يا از تقصير، و در «حمد» باشد يا در «سوره».و در صورت تساوى در محلِّ امّى بودن، يا ناقص تر بودنِ مأموم، جايز است اقتدا با فقد قارى که هر دو به او اقتدا نمايند.

جواز اقتدا در محل صحّت قرائت

و اگر امام فاتحه را خوب مى خواند و مأموم سوره را پس اگر اين عذر، مسوّغِ انفرادِ اختيارى باشد، مى تواند تا سوره، اقتدا، و بعد از آن، منفرد شود و سوره را خودش بخواند؛ و همچنين است مطلقِ اقتداى امّىِ در سابق، به امّىِ در لاحق تا محل عجز؛ وگرنه اکتفا به اين جماعت، مشکل است.و محتمل است [ که او ] موظّف به قرائت، در محلّ عجزِ امام باشد، و احتياط، موافقِ با اقتداى هر کدام به ديگرى و اعاده هر کدام است نماز را؛ و محلّ وجوبِ اقتدا و عدم آن در اين مسأله گذشت.و دور نيست جواز اقتدا، با اختلاف محلّ امّى بودن، در صورت زيادتى مقدار جهل يکى در خصوص «حمد» يا «سوره»، بر جهل ديگرى در خصوص آن؛ پس اقتدا نمايد به کسى که اقلّ است جهل او، و همچنين [ است ] مأمومى که جهل او در فاتحه، بيش از جهل ديگرى در سوره، يا مساوى است با آن.و امّى بودن در غيرِ محلِّ تحمّل، اثرى ندارد؛ و در محلِّ تحمّل، با قرائتِ جايزه مأموم، خصوصِ مواردِ عجزِ امام را و اکتفا به قرائت امام در مورد اتقان، محتمل است، و در بعض صور احتمال، وجوب جماعت موافق احتياط است.

اقتدا به اخرس

و «عاجز از نطق»، مثل امّى است، [ که ] جايز نيست اقتداى متمکّن به او؛ و جايز است اقتدا با تساوى و فقد متمکّن؛ و همچنين قارى، در غير محلّ قرائت، اقتداى به عاجز از نطق مى نمايد و در محلّ قرائت با قرائتِ مأموم، احتمال جواز دارد، و احوط ترک اقتدا است.و امّى، به «اخرس» که عاجز از نطق است، اقتدا ننمايد با فقد متمکّن بنا بر احوط؛ و عکس، اولى به جواز است، اگر چه آن هم مورد احتياط است، مگر با قرائت مقدور و فقد متمکّن.

بقيه شروط امام

و «حريّت» در امام معتبر نيست، پس جايز است امامت عبد براى حُرّ.

اشتراط ذکوريّت، يا تماثل در جماعت

و معتبر است «ذکوريّت» اگر مأموم، مرد باشد، پس جايز نيست امامت زن بر مرد، و جايز است امامت زن، براى زنها، چه در فريضه باشد، يا نافله اى که جماعت در آن مشروع است، مثل امامت مرد بر زنها.و خنثاى مشکل، امامت براى زنها مى نمايد، نه براى مردها و نه براى خنثى بنا بر احوط؛ و همچنين احوط، ترک اقتداى خنثى به زن است.

اقتدا به کسى که قرائتش غلط است

و «لاحِن» در قرائت به غير مغيّرِ معنى، مثل امّى است در احکام، يا از افراد او است، چنانکه گذشت. و محتمل است جواز ائتمام، در محلّ لحن با فقدِ غيرلاحن و قرائت صحيحه مأموم، يا با مساوات در محلّ لحن، يا زيادتى لحن مأموم؛ و احتياط در غير موارد شبههِ وجوب، [ در ] ترک اقتدا است.و کسى که تبديل حروف مى نمايد و متمکّن از تصحيح آنها نيست، احوط ترک اقتداى به او است اگر چه مأموم، قرائت صحيحه را در محلّ تبديل، مباشرت نمايد، و در اين جهات و فروع، حکم امّى را دارد.

عدم لزوم نيّت امامت

و معتبر نيست در تحقّق جماعت و صحّت آن، نيّت امامت، بلکه نيّت مأموم، کافى است در تحقّق جماعت از طرفين و احکام آن از متابعت و شک .و در استحقاق ثواب جماعت براى امام بدون نيّت، تأمّل است؛ و احوط براى امام عدم ترتيب احکام جماعت است بدون نيّت.و در [ نماز ] جمعه، نيّت آن، کافى از نيّت جماعت است بنا بر اظهر، و همچنين نيّت ظهرِ مستحبّ، کافى از نيّت امامت است در صورت توقّف استحباب فعلاً بر امامت؛ پس نيّت ظهرِ مستحبّ، نيّت امامت است اجمالاً.و نذر امامت، مثل نذر ساير مستحبّات است. [ و ] در نماز، قصد امامت لازم نيست، مگر در فرضِ تعبديّت امامت؛ و اگر تعبّدى نباشد، وفا با آن مى شود اگر چه مقصود نباشد.

موجبات اولويّت در امامت و تشاحّ در امامت

«صاحب مسجد» و «امام راتب» آن و «صاحب امارت» از طرف امامِ اصل، و «صاحب منزل» و مکان، يعنى مالک يا مستحقِّ منفعت بدون مزاحم، در همان مسجد و بَلَد و منزل، اولويّت از غير به امامت دارند، يعنى اَوْلى به تقديم هستند براى ديگران.و دور نيست براى خودشان، تقديم افقه، يا راجحِ از جهات ديگر، اَوْلى باشد با ملاحظه مصالح وقت و شخص.و اولويّت، ثابت است تا وقت خوف فوت فضيلت وقت. و محتمل است به گفتن مقيم: «قد قامت الصلاة»، يا به وقت اذان معتاد براى جماعت، اکتفا، بشود در جواز تقديم غير در صورت عدم محذور ديگر. و هر يک از «افقه» بودن و «اقرء» بودن و «اسنّ» بودن و «هاشمى بودن»، با واجديّت شروط امامت، موجب استحباب تقديم است؛ و در صورت اختلاف به واجديّت بعضى بعض اين صفات را و بعضى بعض ديگر را، ملاحظه علم به رجحان و بعد از آن، تخيير، ثابت مى شود بنا بر اظهر.و مقتضاى تخيير مذکور، اين است که با تساوى در صفات، تقديم مى شود آن که همه مأمومين آن را مقدّم بدارند، وگرنه تخيير با آنها نخواهد بود، و در اين صورت، رفع نزاع، ممکن نخواهد بود.و هر کدام از هاشمى بودن و اقرء بودن و افقه بودن و اقدم بودن در هجرت و اکبر بودن در سنّ، موجب ترجيح مماثل است. و در صورت عدم تماثل، به واسطه اشتمال بعضى، بر بعضِ اين صفات و بعضى، بر بعضِ ديگر: پس اگر اقرئيّت، به اکثريّت قرائت در قرائت واجبه باشد، تقديم آن معلوم است، بلکه شبهه وجوب دارد، و اگر به اکثريّت در غير واجبات، يا اجود بودنِ قرائت باشد، اظهر تقديمِ به افقهيّت است در مقابل تمام صفات مقدّمه از هاشميّت تا آخر.

و افقهيّت، موجب ترجيح در دو فقيه است، و افقهيّتِ در نماز، موجب ترجيح بر افقهِ در غير نماز است بنا بر اقرب. و اسنّ بودن، موجب ترجيح است؛ و اگر معارَض بشود با اسنّ بودن در اسلام، محتمل است تقديم دوم، مثل تقديم اقدم در هجرت.و چون آنچه مذکور شد از تقديم هاشمى و مابعد آن، مبنى بر استحباب است مگر آنچه بيان خصوصى درباره آن شد، پس بُعدى ندارد در آنچه اصحاب فرموده اند از استحباب تقديم بعد از مراتب متقدّمه، آن که را که «اصبح» باشد.و اظهر ترجيحِ به اورعيّت است، و [ نيز ] تقديم اين مرجّح ـ با آن که منصوص نيست ـ بر آنچه فرموده اند از «اصبحيّت». و اظهر، در صورت تساوى در مرجّحات، تخيير است، چنانچه ذکر شد. و اگر رفع اختلاف به تخيير نشد، يا آن که تساوى در احتمال مرجّحات باشد، نه در نفس مرجّحات، يعنى واقع، مجهول باشد، دور نيست ترجيح و تعيين با قرعه بشود.

معناى اورع

و اظهر اين است که «اورع» کسى است که ملکه عدالتش اقوى باشد، و احتمال وقوع او در معصيت اگر چه از آن بزودى توبه کند، ابعد باشد از غير.

اسماع قرائت در جماعت

و مستحبّ است براى امام، اِسماع مأمومين تشهد و سلام و هر چه [ را که [جهرش جايز است؛ و مکروه است براى مأمومين، اسماع امام مذکورات را، و در صورت کثرت مأمومين، توسّطِ در قرائت از امام، مطلوب است.

حدوث مانع از ادامه جماعت

استنابه در جماعت

اگر امام براى او در اثناى نماز، حادثه اى اتّفاق افتاد که [ او را ] از اختيار خارج کرد، مثل «موت» و «اغما» و «جنون»، استنابه مى شود در بقيّه نماز، کسى که اتمام نمايد نماز جماعت را، چه آن که نايب، مأموم باشد يا اجنبىّ، اگر چه اجنبىّ ابتداى به نماز مى نمايد، و چه آن که تقديم شود، يا خود، مقدّم شود با ساير شرايط امامت.و همچنين [ است حکم ] در غير اين سنخ اعذار، مثل «حدث» و «مرض» و «رعاف» و «اذاى بطن» و تذکّر عدم طهارت و تماميّت نماز امام به جهت سفر.و مقيّد نيست به استنابه مأموم؛ و فرقى در تقديم امام و مأموم و تقدّم نايب نيست. و همچنين مى توانند فرادى اتمام نمايند، يا ائتمام نمايند به غيرِ آن که امام تعيين کرده، يا مختلف شوند در امامِ نايب، يا در بقاى بر ائتمام. و همچنين اگر اختياراً موجب بطلان در اثنا حاصل شد، استخلاف جايز است و ساير مذکورات.

نقل نيّت ائتمام منفرد

و نقل مأموم نيّت ائتمام را از امامى به ديگرى اختياراً، خالى از اشکال نيست؛ و همچنين [ است ] در اشکال، نقل نيّت امام بعد از استخلاف، به ائتمام به نايب خود يا فرادى اختياراً؛ يا آن که منفرد، قصد ائتمام در اثنا نمايد؛ و همچنين نقل نيّت ائتمام به امامت براى ديگران، مگر آن که منفرد شود به انفراد جايز، پس از آن نيّت امامت در بقيّه براى ديگران نمايد.