فصل نهم : نماز آيات
1 . واجب است «نماز آيات» براى «کسوف آفتاب» و «خسوف ماه»، تمام آنها يا بعض آنها.
و اظهر دوران حکمِ کسوفِ به غير حايل شدنِ زمين ـ مثل بعض کواکب يا نحو آنها ـ مدارِ مخوّفِ نوعى بودن آيت است با خصوصيّت مختاره در آن در وجوب نماز آيات، و همچنين کسوف بعض کواکب به بعض ديگر غير آفتاب و ماه.و اگر اِخبار کرد منجِّم به کسوف يا مدّت آن، پس قطعِ استصحابِ در هر دو مقام، موقوف به اتّفاق ايشان که اطمينان از آن حاصل شود، يا بيّنه عادله از ايشان است، و براى خودشان، علم و اطمينانِ حاصلِ از محاسبات، کافى است در عمل.و همچنين واجب است نماز آيات براى مخوِّفات نوعيّه از آيات، چه آسمانى باشند چه زمينى، مثل «زلزله» و «خسف» و «باد تندِ تاريک کننده» و «صاعقه مخوِّفه نوع» و «صيحه مخوِّفه نوع» و آتشهاى ظاهر در آسمان و غير اينها از آيات مخوّفات نوعيّه غير اختياريّه بشر بنا بر اظهر.
راه اثبات موجِب نماز آيات
ثابت مى شود آيتى که موجب نماز است، به «علم» و به «شهادت عدلين» و به «ظنّ اطمينانى» اگر چه حاصل شود از قول صادقِ از اهل خبره؛ و در عدل واحد، تأمل است.و اگر جماعتى يا شاهدَين اِخبار به کسوف کردند [ و ] علم به صدق آنها در اوّل و به عدالت در دوّم پيدا نشد، بعد معلوم شد مجهول، اظهر لحوق به جهل موضوعى است در تفصيل بين احتراق تمام و بعض، اگر چه احتياط در فعل است.
وقت نماز خسوف و کسوف
وقت نماز خسوف و کسوف، از ابتداى انخساف يا انکساف است، تا منجلى شدن آنها، و احوط ترک نيّت ادا است بعد از شروع در انجلاء تا تمام آن. و با عدم وسعت وقت براى اخفِّ نماز، واجب نيست نماز بنا بر توقيت مشهور؛ و احوط ملاحظه ابتداى انکساف تا انتهاى انجلاء است در اين حدِّ وسعت، لکن در موقّت بودن نماز کسوفين، تأمّل است.و اگر وقت، واسع بود ولکن تأخير انداخت عمداً يا براى عذرى تا آن که مقدار يک رکعت بيش باقى نماند، به جا مى آورد اداءً در ماقبل شروع در انجلاء، و بدون نيّت ادا در مابقى با مجموع.و همچنين احوط، به جا آوردن بدون نيّت ادا است بعد از شروع در انجلاء اگر چه قبل، جاهل بود و تمام قرص پنهان نشده بود.«زلزله» و «صاعقه» و نحو اينها از مخوّفات نوعيّه، از اسباب هستند نه موقّت، و نماز بعد از اينها، تا آخر عمر، ادا محسوب مى شود، اگر چه فوراً واجب است.
علم به سبب نماز آيات، بعد از تحقّق
اگر کسى عالِم به کسوفين نبود، مگر بعد از گذشتن وقت، که شروع يا تمام انجلاء است، پس اگر قُرص را دانست که تماماً کسوف کرده، قضا بر او لازم است، و گرنه لازم نيست؛ و همچنين اگر وقتى دانست که قابل و وسيع براى اخفّ نماز نيست بنا بر توقيت. و اما در غير کسوفين از آيات، مثل «زلزله» و «صيحه آسمانى»، پس اظهر و احوط، وجوب قضا است، اگر چه عالم در حين حادثه، به وقوع آن نباشد، بلى اظهر اختصاص وجوب در آيات، به مکان هر مصلّى است، نه اعمّ، اگر چه از توابعِ هم و مسمّى به يک اسم باشند. در صورت علم و ترک براى عذر ـ از نسيان و غير ـ يا غير عذر، احوط قضا است در جميع آيات و در کسوفين مطلقا ـ يعنى بدون تفصيل متقدّم در آنها ـ به معنى فعل بعد از علم و اراده امتثال، و مثل آن است کسى که بداند آن را که به جا آورده بود، فاسد بوده است.
شک در نماز آيات
«نماز آيات» دو رکعت است، و رکوعات متعدّده، افعالِ متعدّده هر يک رکعت هستند، و شک در آنها، شک در فعل است اگر چه جزءِ رکنى است، نه [ شک ] در رکعت؛ و اطلاق ده رکعت از روى عنايت، صحيح است؛و همچنين تعدّد قنوت، مستلزمِ تعدّدِ رکعت نيست؛ پس با نسيان يکى از رکوعها به نحوى که قابل تدارک نباشند، نماز باطل مى شود، بدون فرقى بين رکوع خامس و عاشر و غير اينها؛ و همچنين با زيادتى يک رکوع عمداً يا سهواً، نماز باطل مى شود.و همچنين قيام متّصل به رکوع به نحوى که در يوميّه مذکور است، در هر رکوعى از رکوعهاى دهگانه، رعايت مى شود به نحو متقدّم در يوميّه.و آنچه را که محلّ تدارک او باقى است، تدارک مى نمايد؛ و با شک و عدم دخول در فعل آخر، تدارکِ رکوعِ مشکوک مى نمايد.و در قضاى آنچه قضا مى شود، متّحد است با يوميّه؛ و با شک در يک رکعت يا دو رکعت، باطل مى شود نماز، چون که دو رکعتى است؛ و از اين قبيل است شک در اين که اين رکوع، خامس است يا سادس.
کيفيّت نماز آيات
و کيفيّت نماز آيات که اتّفاق بر صحّت آن است [ اين است که ] هر يک رکعت را به اين ترتيب به جا مى آورد: بعد از حمد، سوره بخواند و به رکوع برود؛ پس اگر سوره را تمام کرده بوده، حمد را اعاده نمايد و سوره بخواند تماماً يا بعضاً، اگر چه تکرار همان سوره اوّل باشد، و گرنه از موضع قطع، شروع نمايد و هکذا تا پنج رکوع را با حمد و سوره که اقلّ آن يک حمد و يک مقدار از يک سوره که تکميل آن با ترتيب خود سوره قبل از رکوع پنجم مى شود، بنمايد.و بايد در هر رکعتى، يک سوره تکميل شود و تکميلِ ازيدِ از يک سوره اگر شروع در آن کرده، موافق احتياط است؛ و همچنين در رکعت دوم؛ و هرگاه سوره را اتمام نکرده، اعاده قرائتِ[ حمد ] لازم نيست، بلکه به قصد جزئيّت و توظيف، جايز نيست.
تبعيض سوره
و فرقى بين قرائت يک آيه کوچک و زيادتر در صورت تبعيض نيست، بلى هر سوره را که بعضِ آن را بخواند، بايد اتمام نمايد آن را در ماقبل رکوع اخير، بنا بر آنچه گذشت در وجوب سوره کامله بعد از حمد در هر رکعتى.
قِران
و اظهر جريان حکم «قِران» در هر يک [ از ] قيام قبل از رکوع واحد، در اين نماز است، و امّا در مجموعِ پنج رکوع، جايز است پنج سوره و يک سوره و مابين اينها به نحو مذکور؛ بلکه اگر قِران، مخصوص به دو سوره کامله است، در هر قيامى بيش از يک سوره ـ يعنى يک سوره و چيزى از سوره ديگر ـ جايز است.و آنچه از مختصّات اين نماز است، زيادتى رکوع و حمد و سوره و تبعيض سوره و زيادتى قنوت است، چنانچه مذکور شده و خواهد شد، ان شاء اللّه .
جماعت در نماز آيات
و «جماعت» در اين نماز، مستحبّ است و «فرادى» هم جايز است، مثل يوميّه غير جمعه. و فرقى در اصل استحباب [ جماعت ] در کسوفين، بين استيعاب و غير آن، نيست؛ و امام جز قرائت ها را، متحمّل از مأموم نيست، مثل يوميّه.اشکالى نيست در ادراک جماعت، در صورت لحوق مأموم به امام، در رکوع اوّلِ رکعت اوّل، يا رکعت دوّم؛ و بر تقدير ثانى، منفرد مى شود بعد از سلامِ امام و اتمام مى نمايد نماز خود را فرادى، و محتمل است جواز ائتمام در غير اين صورت، لکن موافق احتياط، محافظت بر يکى از اين دو صورت است.
مستحبّات نماز آيات
و مستحبّ است اطاله نماز به قدر کسوفين، يا اشتغال به دعا بعد از نماز تا انجلاء تامّ؛ و اين که اگر فارغ شد قبل از انجلاء، اعاده نمايد نماز را؛ و اين که اطاله نمايد رکوع و سجود و قنوت را، به قدر قرائت به قصد قربت؛ و در قرائت، سوره هاى طويله را اختيار نمايد با وسعت وقت براى مذکورات؛ و اين که تکبير بگويد بعد از رفع رأس از رکوعها، مگر در رکوع خامس و عاشر که مى گويد: «سَمِعَ اللّه لِمَنْ حَمِدَه» و اين تکبيرها زايد بر تکبير براى هر رکوعى از ده رکوع است؛ و همچنين رفع يدين در حال تکبيرات، مستحبّ است؛ و اين که قنوت نمايد قبل از رکوعهاى زوج، مثل دوّم و چهارم و مى تواند اکتفا نمايد به قنوت قبل از خامس و عاشر و بخصوص قنوت قبل از عاشر؛ و مستحبّ است جهر به قرائت حتّى در کسوف آفتاب.
تزاحم وقت نماز فريضه و آيات
اگر وقت هر کدام از فريضه يوميّه و نماز کسوف ـ مثلاً ـ موسّع باشد، مى تواند ابتداى به هر کدام نمايد. و اگر خوفِ فوتِ وقتِ اجزاى فريضه يوميّه دارد، ابتدا به يوميّه نمايد؛ و اگر در اثناى نماز کسوف، خائفِ فوتِ وقت اجزاى يوميّه باشد، قطع مـى نمايد و مشغول يوميّه مى شود و بعد، اتمـام مى نمايد نمـاز کسوف را از آن جا که قطع کرده بود؛ و در جريـان اين حکم در وقت فضيلت به نحو جواز، نه وجوب، تأمّل است.
اگر وقت يکى مضيّق باشد
اگر وقت يکى از آن دو، مضيّق است، واجب است تقديم مضيّق بر موسّع؛ و احتياط در ترکِ قطع است براى ادراک فضيلت يوميّه در تقدير احتمال سببيّت در مقابل توقيت در کسوفين. و احوط ترک شروع در نماز کسوف است در صورت ضيق وقت يوميّه از اتمام نماز کسوف براى اينکـه تا وقت فوت اجزاى يوميّه، قطع نمايد کسوف را و اتمام نمايد يوميّه را و اعـاده نمايد کسوف را از محلّ قطع با وسعت وقت آن چنانچه فرض شده است.
اگر هر دو مضيّق باشند
و اگر هر دو، مضيّق بودند، تقديم مى نمايد يوميّه را، و اگر بعد از اتمام نماز کسوف، ادراک مى نمايد يک رکعت يوميّه را، احتمالِ تخيير دارد، و احوط شروع در يوميّه است؛ و با شروع در کسوف، اتمام آن و شروع در يوميّه بعد از آن احوط است، واللّه العالم.
اتحاد نماز کسوفين با ديگر نمازهاى آيات در دوران
و آنچه مذکور شد در نماز کسوفين، جارى است در «زلزله» و ساير آيات با يوميّه بالنّسبه به مزاحمت فوريّت واجبه در آنها در صورت تقديم يوميّه و تخيير بين آنها و غير، اگر چه توسعه در نماز کسوف، به معنى امکان جمع بين يوميّه و نماز کسوف، در حال تحقّق کسوف است؛ و در غير آن، به معنى جمع بين يوميّه و مرتبه اى از مراتب فوريّت لازمه در نماز آيات است، يا فوت مرتبه ديگر اگر مؤخّر شد از يوميّه؛ پس در صورت عدم تضيّقِ يوميّه رأساً لازم است رعايت جميع مراتب فوريّت در آيات. و از آن جمله است «نماز کسوف» بعد از «کسوف» در تقدير فوريّتِ قضا، وگرنه تقديم يوميّه در يک رکعت و تخيير در مازاد با نماز آيات به تفصيل مقدّم در صورت شروع و عدم در نماز کسوف، در احتياط در آنها[ است ].و در تزاحمِ احتياطها اگر تقديم کرد رعايت احتياط را در يوميّه و بعداً غير را به قصد امر فعلى به جا آورد، منتهى به برائت ذمّه از هر دو به حسب وضع خواهد بود.
تزاحم نماز آيات با سعى براى وقوف عرفات
و در تزاحم بين نماز کسوف و آيات و بين سعى براى وقوفِ لازم در «عرفات» يا «مشعر»، احوط تقديم وقوف است حتى در غير مسمّى از مقدار واجب از آنها در صورت عدم امکان جمع اگر چه به نماز در حال مشى و رکوب باشد. و اظهر عدم فرق بين غير موقّت يقينى ـ مثل «زلزله» ـ و «کسوفين» است در آنچه ذکر شد در مزاحمت با وقوف واجب.
بعضى ديگر از موارد تزاحم
و اگر تعارضِ بين آيات که نماز آنها واجب است، يا بين نماز آيات و مثل نافله منذوره است، پس با عدم تضيّقِ غيرِ نماز آيات، فوراً نماز آيات را به جا مى آورد، و با تعدّد، احوط تقديم نماز به سبب سابق است؛ و با تضيّق، تقديم مضيّق مى نمايد، و قطع و بناى ثابت در يوميّه در سابق در صورت اشتغال به غير نافله منذوره جريان آن در نافله منذوره محلّ تأمّل است. و در تزاحم نماز آيات و نماز عيد، اوّلى مقدم است در تقدير استحباب دوّمى، و گرنه، مثل يوميّه است، و خطبه مستحبّ است، چنانچه گذشت.
اشتغال به آيات با تکليف به نماز يوميه و حکم قضا و فروع ديگر
و در صورت وجوب تقديم فريضه براى ضيق وقت يا اهميّت آن، اگر مشغول به مزاحم از نماز آيات شد اظهر صحّت آن نماز است.و اگر مشغول به حاضره يوميّه شد در حال ضيق وقت، و در اثنا منجلى شد «کسوف» يا «خسوف»: پس اگر تفريط در تأخير نماز کسوف نموده است، قضا واجب است در صورت استيعاب و عدم آن.و اگر تفريط نکرده باشد، اظهر عدم وجوب قضا است، چه آن که معذور بوده در تأخير يوميّه يا نه، عالم به کسوف بوده يا نه؛ بلى اگر عالم به کسوف نبوده و احتراقِ تمامِ قرص نشده، عدم وجوب قضا، بى اشکال است.و در اطلاق حکم با تفريط در تأخير حاضره و حصول احتراق تمام قرص، تأمّل است.و اقرب لحوق ناسى، به غير مفرّط است؛ و همچنين حايض در وقت کسوف، قضا بر او نيست؛ و در لحوق کافر اگر مسلمان شود در وقت ضيق، تأمّل است؛ و اظهر جَبّ اسلام است در فرض عدم تفريط به غير کفر؛ و در ساير مواردِ عذرِ متقدّمه، احتياطاً قضا، ترک نشود لزوماً، و همچنين اگر غير موقّت، مصادف «حيض» باشد، احوط فعل آن است بعد از طُهر از حيض.
رفع مانع در فرض غير موقّتات
و اظهر در غير موقّتات، يعنى اسباب مثل زلزله، وجوب فعل است بعد از ارتفاع مانع، مثل «حيض»، با وجود مقتضى، نه مثل «جنون» و «صغر» در حال تحقّق سبب.
اناطه صحت آيات به ثبوت تکليف
در هر موردى که تکليف به صلات کسوف نباشد اگر چه مترتّب بر ترک اهمّ باشد، صحيح واقع نمى شود، به خلاف صورت ثبوت تکليف اگر چه مترتّب باشد.
اجتماع چند نماز آيات
اگر آياتى مجتمع باشند، پس اگر همه موقّت باشند ـ احتمالاً يا يقيناً ـ و مثل هم باشند در توقيت و وقت باقى باشد، مخيّر است در تقديم؛ وگرنه خصوصِ موقّتِ يقينى يا احتمالى را اگر چه به نحو احتياط باشد، مقدّم مى دارد.و اگر هيچ کدام موقّت نيست، مخيّر است در تقديم. و در صورت توقيتِ بيش از يکى، رعايت يقين به توقيت و بقاى وقت مى نمايد. و در صورت تساوى، مخيّر است و غير موقّت را قضاى آن را به جا مى آورد اگر چه در ابتدا، تمکّن از جمع نداشته، بلکه فوت شده از يکى از دو موقّت که تمکّن از اداى بيش از يکى داشته است، احوط قضاى آن است.
تزاحم نماز آيات با نماز شب
در صورت عدم وسعت وقت مگر براى «نماز کسوف» يا «نماز شب»، نماز کسوف مقدّم است و نماز شب، قضا مى شود؛ و اگر مشغول به نافله شد، معصيت کرده و صحيح است، و نماز کسوف قضا مى شود، چنانچه گذشت. و در صورت وسعتِ وقت براى هر دو، تقديم هر کدام، مانع وضعى ندارد هر وقت نماز کسوف خوانده شد و ادا واقع شد، اگر چه مخالفت فوريّت نموده باشد.
اتحاد نماز کسوف با يوميّه در مسأله مشى
نماز کسوف، مثل يوميّه است در اين که، اختياراً بر دابّه و ماشياً به جا آورده نمى شود و با ضرورت و عذر، مانعى ندارد.
س . کيفيّت نماز آيات و سبب آن را بيان فرماييد.
ج . بدان که سبب [ نماز ] آيات عبارت از گرفتن آفتاب و ماه است، چه تمام قرص آنها گرفته شود و چه بعض آنها، از آن خوف حاصل بشود يا نه؛ و «زلزله» و «بادهاى سياه و سرخ و زرد» بر نحو غير معتاد و تاريکى شديد و صاعقه و علامات مخوِّفه که در آسمان ظاهر مى شود يا در زمين، چون فرو رفتن آن. و مـدار در خوف،(1) بر اغلب ناس است ونترسيدن نادرى از ايشان، مناط حکم نيست.
وقت اداى خسوف و کسوف
س . نماز خسوف و کسوف تا چه وقت، ادا مى شود؟
ج . وقت اداى کسوف و خسوف، از اوّل گرفتن قرص تا تمام انجلاء است بنا بر اصحّ و همچنين نماز هر آيتى که وقت آن وسعت نماز را داشته باشد، پس وقتِ اداى آن
1 . يعنى در جميع مذکورات غير کسوفين و زلزله.نماز، عبارت است از آن وقت.و احوط در کسوف و خسوف آن است که پيش از شروع در انجلاء، نيّت قربت ادا نمايد و بعد از شروع در انجلاء و قبل از اتمام انجلاء، نيّت قربت مطلقه بکند؛ و اگر مقدار يک رکعت از وقت را درک نمايد، نماز او ادا است، چنانچه در يوميّه گذشت.امّا اگر آيت به نوعى باشد که وقت آن وسعت نماز را نداشته باشد، مثل «زلزله» که در اغلب اوقات بر اين وجه است و مثل صيحه و رعد و برق شديد، پس واجب است که مقارن آن، شروع در نماز کند؛ و اگر عصيان نموده [ و [مقارن آن به جا نياورده، بايد در غير آن وقت به جا آورد و تا آخر عمر ادا است.
کيفيّت نماز آيات
س . نماز آيات چند رکعت است؟
ج . دو رکعت است در هر رکعت پنج رکوع و دو سجود.و تفصيل آن اين است که تکبيرة الاحرام بگويد [ و [حمد و سوره بخواند و بعد برود به رکوع و ذکر رکوع را بگويد و بعد راست شود و حمد و سوره بخواند و برود به رکوع و ذکر رکوع را بگويد و راست شود و حمد و سوره بخواند و برود به رکوع و راست شود و حمد و سوره بخواند و برود به رکوع و راست شود و حمد و سوره بخواند و برود به رکوع و باز راست شود و برود به سجود و هر دو سجده را به جا آورد(4) و راست شود و شروع به رکعت دوّم کند و هم چنان که در رکعت اوّل مذکور . اين احتياط ترک نشود؛ و همچنين در صور تدارک بعد از اين وقت که در تعليقه ذکر شد، قصد ادا و قضا ننمايد براى رعايت احتمال عدم توقيت.
2 . بنا بر اقوى در صورت وسعت تمام در واقع وگرنه احوط است.
3 . يعنى به فوريّت.
4 . و جايز است تفريق يک سوره بر پنج رکوع؛ و هر وقت ختم کرد سوره را در قيام بعد از رکوع، قرائت حمد، لازم است و قبل از رکوع اخيرِ هر رکعت، سوره را ختم مى نمايد، بنا بر وجوب سوره کامله در هر رکعت.شد رکعت دوم را به جا آورد و بعد تشهد بخواند و سلام بدهد، مثل ساير نمازهاى يوميّه.
س . نماز آيات چند قنوت دارد؟
ج . پنج قنوت، دو قنوت از آن در رکعت اوّل: يکى پيش از رکوع دوّم و يکى پيش از رکوع چهارم. و در رکعت دوّم سه قنوت: يکى پيش از رکوع اوّل و يکى پيش از رکوع سوّم و يکى پيش از رکوع پنجم؛ و اين قنوت ها مستحب است و واجب نيست.و همچنين مستحب است پيش از هر رکوع و بعد از آن، تکبير گفتن و همچنين مستحبّ است «سمع اللّه لمن حمده» گفتن بعد از رکوعِ پنجم در رکعت اوّل و بعد از رکوع پنجم در رکعت دوّم.
عدم فرق بين نماز آيات با يوميّه در شک و سهو
س . آيا فرقى هست در شکيّات و سهويّات، ميان نماز آيات و يوميّه يا نه؟
ج . فرقى نيست و هر چه در آن جا معتبر است، در اين جا هم معتبر است، مگر در رکوعاتش، مثل اين که شک مى کند که آيا چهار رکوع کرده ام يا پنج يا بيشتر [ که ] بنا را بر اقلّ مى گذارد و نماز او صحيح است، اگر چه شک در عدد رکعات نيست تا استثنا حقيقى باشد از يوميّه.
1 . در غير خامس و عاشر.
2 . در صورت عدم دخول در سجود، و با علم بر مى گردد در صورت عدم اتيان به دو سجده.