2ـ شکهايى که اعتبار ندارد
مسأله 1049 :
شکهايى که نبايد به آنها اعتنا کرد به شرح زير است:
1ـ شکّ بعد از محل
2ـ شکّ بعد از سلام
3ـ شکّ بعد از گذشتن وقت نماز
4ـ شکّ کثيرالشّک يعنى کسى که زياد شک مى کند.
5ـ شکّ امام و ماموم
6ـ شکّ در نمازهاى مستحبّى و شرح هر يک از اينها در مسائل آينده مى آيد.
اوّل: شکّ بعد از محل
مسأله 1050 :
هرگاه در اثناء نماز بعد از گذشتن محل چيزى، شک کند آن را به جا آورده يا نه مثل اين که بعد از داخل شدن در رکوع، شک در حمد و سوره کند و يا بعد از ورود در سجده شک در رکوع کند، در هيچ يک از اين موارد نبايد به شکّ خود اعتنا کند، خواه جزء بعدى رکن باشد يا غير رکن.
مسأله 1051 :
هرگاه در آيات حمد يا سوره شک کند، مثلاً موقعى که وارد آيه دوم شده شک کند آيه اوّل را خوانده يا نه يا وارد کلمه اى از يک آيه شده، شک کند کلمه قبل را خوانده بايد بنابر احتياط برگردد و آن را به قصد قربت به جا آورد و بعد دنبال آن را ادامه دهد.
مسأله 1052 :
هرگاه بعد از رکوع يا سجود بداند ذکر واجب را گفته امّا نمى داند با
[200]
شرايط و بطور صحيح انجام داده يا نه، به شکّ خود اعتنا نکند.
مسأله 1053 :
اگر در حال برخاستن شک کند تشهّد را به جا آورده يا نه يا در حالى که به سجده مى رود شک کند رکوع را به جا آورده يا نه احتياط واجب آن است که برگردد و به جا آورد.
مسأله 1054 :
کسى که نشسته يا خوابيده نماز مى خواند هرگاه موقعى که حمد و تسبيحات مى خواند شک کند سجده يا تشهّد را به جا آورده يانه، بايد اعتنا نکند، امّا اگر پيش از آن که مشغول حمد و تسبيحات شود شک کند بايد به جا آورد.
مسأله 1055 :
هرگاه قبل از گذشتن محل، شک کند و برگردد و به جا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر رکن باشد نمازش باطل مى شود و اگر رکن نباشد صحيح است.
مسأله 1056 :
هرگاه بعد از گذشتن محل، شک کند و طبق دستور، اعتنا نکرده و بگذرد، بعد متوجّه شود که آن عمل مشکوک را انجام نداده، هرگاه وارد رکن بعد نشده بايد برگردد و به جا آورد و اگر وارد رکن بعد شده نمازش صحيح است، مگر آن که آن جزء مشکوکى که ترک شده رکن باشد.
مسأله 1057 :
هرگاه شک کند که «سلام» نماز را گفته يا نه يا شک کند درست گفته يا نه چنانچه وارد نماز ديگرى شده، يا مشغول کارى است که نماز را به هم مى زند،و از حال نمازگزار بيرون رفته بايد به شکّ خود اعتنا نکند و اگر پيش از اينهاست بايد برگردد و سلام را بگويد.
دوم: شکّ بعد از سلام
مسأله 1058 :
هرگاه بعد از سلام نماز شک کند که نمازش صحيح بود يا نه خواه شک مربوط به عدد رکعتهاى نماز باشد يا شرايط نماز، مانند قبله و طهارت و يا اجزاى نماز مانند رکوع و سجود، به شکّ خود اعتنا نمى کند.
[201]
سوم: شکّ بعد از وقت
مسأله 1059 :
هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز را خوانده يا نه يا حتّى گمان کند نخوانده است، به شک اعتنا نکند، ولى هرگاه پيش از گذشتن وقت نماز شک کند، بايد نماز را به جا آورد، حتّى اگر گمان دارد نماز را خوانده کافى نيست.
مسأله 1060 :
هرگاه بعد از گذشتن وقت نمازظهر و عصر بداند فقط چهار رکعت نماز خوانده، ولى نداند به نيّت ظهر بوده يا عصر بايد چهار رکعت نماز قضا به نيّت ما فى الذّمّه (يعنى نمازى که بر او واجب است) خواه ظهر يا عصر به جا آورد، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند يکى از آن دو نماز را به جا آورده ولى نداند مغرب بوده يا عشا بايدهم نماز مغرب را قضا کند و هم عشا را.
چهارم: شکّ کثيرالشّک
مسأله 1061 :
«کثيرالشّک» يعنى کسى که زياد شک مى کند نبايد به شکّ خود اعتنا کند، خواه در عدد رکعات نماز باشد، يا در اجزاى نماز، يا شرايط نماز.
مسأله 1062 :
کثيرالشّک کسى است که بگويند زياد شک مى کند و اگر کسى در يک نماز سه مرتبه شک کند يا در سه نماز پشت سرهم شک کند کثيرالشّک است.
مسأله 1063 :
هرگاه به خاطر يک حالت فوق العاده مانند بيمارى، غضب يا مصيبت موقّتاً گرفتار حالت کثرت شک شود بايد به شکّ خود اعتنا کرده و مطابق احکام آن رفتار کند.
مسأله 1064 :
منظور از اعتنا نکردن به شک اين است که آن طرف را که به نفع اوست بگيرد، مثلاً اگر شک کند سجده يا رکوع را به جا آورده، بنا بگذارد که به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است، يا اگر شک کند نماز صبح را دو رکعت خوانده يا سه رکعت، بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است.
مسأله 1065 :
کسى که فقط در يک مورد نماز زياد شک مى کند (مثلاً در حمد و
[202]
سوره) چنانچه در چيزهاى ديگر شک کند بايد به دستور شک عمل نمايد، تنها درموردى که زياد شک مى کند اعتنا نخواهد کرد، همچنين اگر کسى در نماز معيّنى مانند نماز صبح زياد شک مى کند، فقط در آن بايد اعتنا نکند و نيز اگر کسى در مکان مخصوصى ( مثلاً وقتى در ميان جمع نماز مى خواند) زياد شک مى کند فقط در همان جا اعتنا به شکّ خود نمى کند.
مسأله 1066 :
هرگاه انسان شک کند کثيرالشّک شده يا نه بنا مى گذارد بر اين که کثيرالشّک نشده و بعکس اگر کثيرالشّک بوده، تا يقين نکند به حال معمولى برگشته، بايد به شکّ خود اعتنا نکند.
مسأله 1067 :
کسى که زياد شک مى کند اگر شک کند رکنى را به جا آورده يا نه (مانند رکوع) و به آن اعتنا نکند بعد يادش بيايد که آن را به جا نياورده است، چنانچه وارد رکن بعد نشده بايد آن را به جا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است، ولى اگر غير رکن باشد و بعد يادش بيايد که به جا نياورده، چنانچه وارد رکن بعد نشده به جا مى آورد و اگر وارد رکن بعد شده بر نمى گردد و نمازش صحيح است.
مسأله 1068 :
اشخاص وسواسى بايد به يقين و شکّ خود عمل نکنند بلکه مطابق اشخاص معمولى عمل کنند خواه يقين براى آنها حاصل شود يا نه، و الاّ در بسيارى از موارد نمازشان باطل خواهد بود.
پنجم: شکّ امام و مأموم
مسأله 1069 :
اگر امام جماعت در عدد رکعتهاى نماز شک کند، مثلاً نداند سه رکعت خوانده يا چهاررکعت هرگاه مأموم بداند چهار رکعت خوانده با علامتى به امام مى فهماند و امام بايد مطابق آن عمل کند و بعکس اگر امام مى داند چند رکعت خوانده، ولى مأموم شک مى کند، بايد از امام پيروى کند و به شکّ خود اعتنا نکند.
مسأله 1070 :
براى آگاه کردن امام ممکن است به عدد رکعات نماز دست بر زانو
[203]
بزند، يا «اللّه اکبر» بگويد و يا به هر ترتيب ديگر که سخن گفتن و کارى بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولى نبايد قبل از امام برخيزد و نماز خود را ادامه دهد.
ششم: شکّ در نماز مستحبّى
مسأله 1071 :
هرگاه در عدد رکعتهاى نماز مستحبّى شک کند مخيّر است بنا را بر کمتر بگذارد يا بيشتر، مگر اين که طرف بيشتر، نماز را باطل کند که در اين صورت بنا را بر کمتر مى گذارد، مثلاً اگر شک ميان يک و دو کند مخيّر است بنا را بر يک يا دو بگذارد، امّا اگر شک در ميان دو و سه کند حتماً بنا را بر دو، مى گذارد.
مسأله 1072 :
کم و زياد شدن رکن در نافله نيز اشکال دارد.
مسأله 1073 :
شک در افعال نماز مستحب با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شک در حمد يا رکوع کند چنانچه محل آن نگذشته است بايد به جا آورد و اگر محلّ آن گذشته است اعتنا نکند.
مسأله 1074 :
در نمازهاى مستحبّى بنابر احتياط واجب بايد به ظنّ و گمان خود عمل کند، تا آنجا که نماز را باطل نمى کند، مثلاً اگر گمانش به دو رکعت مى رود بنا بر آن بگذارد و اگر گمانش به سه رکعت مى رود بايد بنا بر همان دو بگذارد.
مسأله 1075 :
نمازهاى مستحب سجده سهو ندارد، يعنى اگر کارى کند که در نمازهاى واجب سجده سهو دارد، در نمازهاى مستحب سجده سهو لازم نيست، همچنين سجده و تشهّد فراموش شده در نمازهاى مستحب قضا ندارد.
مسأله 1076 :
هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز نافله شک کند آن را به جا آورده يا نه، اعتنا نکند و اگر وقت باقى است به جا آورد.