مقدمه
پیش از شرح تفصیلی احکام و مسائل ارث ذکر برخی از اصطلاحات و قواعد آن مفید به نظر می‌آید.
الف: وارثان خویشاوند نسبی در سه طبقه قرار دارند و طبقه اوّل و دوم از دو صنف تشکیل می‌شود.
طبقه اوّل:
دارای دو صنف است:
صنف اوّل:
پدر و مادر.
صنف دوم:
فرزندان (بی‌واسطه یا باواسطه).
طبقه دوم:
دارای دو صنف است:
صنف اوّل:
پدر بزرگ و مادر بزرگ (بی‌واسطه یا باواسطه).
صنف دوم:
برادر و خواهر و برادرزاده و خواهرزاده (بی‌واسطه یا باواسطه).
طبقه سوم که یک صنف است:
عمو و عمّه و دایی و خاله و فرزندان آنها.
مراد از عمو، عموی خود شخص یا عموی پدر یا مادر یا عموی پدربزرگ یا مادربزرگ و … است و همین طور است مراد از عمّه و دایی و خاله و مراد از فرزندان، فرزندان بی‌واسطه یا باواسطه می‌باشد.
[قواعد مربوط به طبقات و اصناف وارثان]
[قواعد]
سه قاعده مربوط به طبقات و اصناف وارثان:
قاعده اوّل:
هر طبقه بر طبقه بعدی مقدّم است و با بودن یک نفر از طبقه اوّل نوبت به طبقه دوم نمی‌رسد و با بودن یک نفر از طبقه دوم نوبت به طبقه سوم نمی‌رسد.
قاعده دوم:
در هر صنف، کسی که به میّت نزدیکتر است، بر کسی که از میّت دورتر است مقدم است، ولی خویشاوند نزدیکتر در یک صنف بر خویشاوند دورتر در صنف دیگر مقدّم نیست.
بنابراین فرزند بر نوه و نوه بر نتیجه مقدّم است، ولی پدر بر نوه مقدّم نیست، چون در دو صنف قرار دارند و نیز پدربزرگ خود میّت بر پدر بزرگ پدر میّت مقدّم است و برادر بر برادرزاده مقدّم است، ولی پدربزرگ بر برادرزاده و نیز برادر بر پدربزرگ با واسطه مقدّم نیست، چون در دو صنف قرار دارند.
قاعده سوم:
خویشاوند پدر و مادری، بر خویشاوند پدری مقدّم است، به شرطی که هر دو در یک فاصله از میّت قرار داشته باشند، ولی اگر فاصله آنها یکی نباشد، خویشاوند پدر و مادری مقدّم نیست، بنابراین خویشاوند نزدیکتر بر خویشاوند دورتر مقدّم است، هر چند خویشاوند نزدیکتر از طریق تنها پدر به میّت برسد و خویشاوند دورتر از طریق پدر و مادر.
از قاعده دوم و سوم یک مورد استثنا شده است:
پسر عموی پدر و مادری میّت بر عموی پدری میّت مقدّم است و ظاهراً دختر عمو همچون پسر عمو و عمّه همچون عمو می‌باشد. این استثنا در جاییست که همراه پسر عموی پدر و مادری و عموی پدری، دایی یا خاله پدری وجود نداشته باشند وگرنه این استثنا در کار نیست.
ب: زن و شوهر در طبقه‌بندی سه گانه فوق قرار ندارند، بلکه زن و شوهر همراه تمامی طبقات ارث می‌برند و مانع ارث‌بردن هیچ طبقه‌ای هم نمی‌شوند.
ج: سهم الارث خویشاوندان نسبی و سببی گاه با کسر مشخّصی معیّن شده است، به این کسر «فرض» و به وارثی که به این شکل ارث می‌برد، «صاحب فرض» یا «فرض‌بر» می‌گویند و گاه سهم الارث بدون کسر مشخّصی تعیین شده است، وارثی که به این شکل ارث می‌برد «قرابت‌بر» خوانده می‌شود.
× فرضهای ارث: 12، 14، 18، 13، 16، 23،
× صاحبان فرض (فرض‌برها) عبارتند از:
12: 1 - یک دختر (بدون پسر).
2 - شوهر (در صورتی که میّت فرزند - ولو با واسطه - نداشته باشد).
3 - یک خواهر پدر و مادری یا تنها پدری (بدون برادر).
14: 1 - شوهر (در صورتی که میّت فرزند - بی‌واسطه یا باواسطه - داشته باشد. )
2 - زن (در صورتی که میّت فرزند - بی‌واسطه یا باواسطه - نداشته باشد).
18: زن (در جایی که میّت فرزند - ولو با واسطه - داشته باشد).
13: 1 - مادر (در صورتی که میّت فرزند - ولو با واسطه - نداشته باشد و پدر میّت هم باشد و حاجبی از ارث مادر هم در کار نباشد، در
مسأله 2746 :
درباره مراد از حاجب در اینجا توضیح داده خواهد شد).
2 - دو یا چند برادر مادری، یا دو یا چند خواهر مادری، یا برادر و خواهر مادری.
16: 1 - مادر (در صورتی که میّت فرزند داشته باشد. )
2 - پدر (در صورتی که میّت فرزند داشته باشد. )
در این سهم پدر و مادر فرقی نیست که هر یک به تنهایی باشد یا هر دو با هم باشند.
3 - مادر (در صورتی که میّت فرزند نداشته باشد و پدر میّت هم زنده باشد ولی حاجبی از ارث مادر در کار باشد. )
توضیح: اگر میّت فرزند نداشته باشد، چنانچه تنها پدر یا تنها مادر وجود داشته باشد، مادر یا پدر قرابت‌بر است و چنانچه هر دو باشند مادر فرض‌بر (13 در صورت عدم حاجب و 16 در صورت وجود حاجب) و پدر قرابت‌بر است.
4 - یک برادر یا خواهر مادری.
23: 1 - دو یا چند دختر (بدون پسر).
2 - دو یا چند خواهر پدر و مادری یا فقط پدری (بدون برادر).
× دو قاعده:
قاعده اوّل:
فرض‌برها اوّل سهم خود را می‌برند و سپس قرابت‌برها بقیّه ترکه را ارث می‌برند.
این قاعده یک استثنا دارد:
اگر یک یا چند خواهر پدر و مادری یا تنها پدری با پدربزرگ یا مادربزرگ اجتماع کنند (خواه وارث دیگری هم در کار باشد یا نباشد) این قاعده جاری نمی‌گردد، بلکه پدربزرگ به منزله برادر و مادربزرگ به منزله خواهر بوده، ارث همانند صورتی که تنها برادران یا خواهران وجود داشته باشد تقسیم می‌گردد.
قاعده دوم:
در خویشاوندان مادری، مذکّر و مؤنّث به طور مساوی ارث می‌برند ولی در خویشاوندان پدر و مادری یا تنها پدری مذکّر دو برابر مؤنّث ارث می‌برد، بنابراین برادر مادری و خواهر مادری ارث مساوی دارند و برادر پدر و مادری دو برابر خواهر پدر و مادری و برادر پدری دو برابر خواهر پدری ارث می‌برد. توضیح بیشتر این قاعده در ضمن مسائل آینده خواهد آمد
تذکّر: احکامی که در مسائل این فصل و سایر فصول رساله گفته می‌شود مخصوص انسانهای آزاد می‌باشد و بندگان احکام مخصوصی دارند که به جهت عدم ابتلاء به آن، در این رساله نیامده است.