احکام نماز
سوال 86 :
فردي که با پول غصبي عطر يا ادوکلن خريده و استفاده مي کند اگر در هنگام نماز از آن استفاده نمايد چه حکمي دارد ؟
جواب :
اين عمل حرام است و بايد از آن اجتناب شود ولي نماز را باطل نمي کند .
سوال 87 :
آيا با خون هموروئيد(بواسير) داخلي يا خارجي مي‌توان نماز خواند؟
جواب :
اگر خون فقط در داخل است و به خارج سرايت نکرده است حکمي ندارد ولي اگر خارجي است لازم است اگر تطهير ضرر و مشقّت ندارد براي نماز تطهير شود و اگر تطهير هر چند با آب گرم ضرر دارد لازم نيست.
سوال 88 :
عينکي که دسته آن مخلوط به طلا و يا طلاي آن ظاهر است استفاده از آن براي مرد و نماز خواندن با آن چه صورت دارد؟
جواب :
در صورتي که طلاي دسته عينک ظاهر است استفاده از آن براي مرد حرام و نماز با آن باطل است. و در صورتي که مخلوط است اگر مستهلک است اشکال ندارد.
سوال 89 :
اگر در دو جاي بدن يا لباس لکّه خون، هر کدام به اندازه حدوداً يک درهم باشد آيا نماز خواندن اشکال دارد؟
جواب :
اشکال دارد و لازم است اقلاً يکي از آنها را آب بکشد.
سوال 90 :
نماز خواندن با کفش و دستکش گرچه پاک باشند چه حکمي دارد؟
جواب :
با دستکش که اشکال ندارد ولي کفش چون مانع رسيدن انگشت بزرگ پا به زمين است اشکال دارد.
سوال 91 :
اگر کسي مالي را پيدا کند و انجام وظيفه نکند و قصد هم نداشته باشد در آينده به وظيفه شرعي خود عمل نمايد و آن مال پيدا شده همراهش باشد و نماز بخواند آيا نمازش صحيح است يا خير؟
جواب :
اگر مال را بردارد و قصد ايصال به صاحب آن و عمل به وظيفه شرعيه خود نداشته باشد نماز با آن در حکم نماز با مغصوب است.
سوال 92 :
آيا چادر در نماز شرط است يا مي‌توان نماز را با مانتو و روسري يا مقنعه خواند و بفرماييد در فرادي و جماعت فرقي دارد يا خير؟
جواب :
ميزان در نماز پوشش است به هر وسيله‌اي باشد.
سوال 93 :
نماز خواندن با انگشتر و لباسي که داراي صورت و عکس جاندار و غير جاندار است چه حکمي دارد؟ همچنين نماز خواندن در مکاني که مجسمه يا عکس بر در و ديوار آن نصب شده چگونه است؟
جواب :
مکروه است با اين معنا که تأثير در تقليل ثواب و فضيلت دارد.
سوال 94 :
بدن برخي از بيماران بستري در بيمارستان به واسطه خونگيري و... نجس است و بعضي نيز داراي لباس نجس مي‌باشند. در صورتي که امکان غسل و دسترسي به لباس پاک نباشد براي اداي نماز چگونه بايد عمل کنند؟
جواب :
در فرض مذکور بايد با بدن نجس و با همان لباس نماز بخواند.
سوال 95 :
نماز خواندن در بانک‌ها و ادارات و امثال آن مدارس که اغلب وضعيت ملکي آنها معلوم نيست چه صورتي دارد؟
جواب :
اگر علم به غصب بودن محل ندارد و در تحت تصرف مسؤولين حکومت اسلامي است اشکال ندارد.
سوال 96 :
نماز خواندن در شرکتها و يا خانه‌هايي که مردم در آنها سکني گزيده‌اند اما آن خانه‌ها و يا زمينهاي آنها براي مالکيني است که به خارج کشور سفر کرده‌اند، چه حکمي دارد؟ اگر دولت آنها را در اختيار مردم قرار داده است چطور؟
جواب :
نماز خواندن و ساير تصرّفات در آنها فقط پس از در نظر گرفتن ضوابط حکومت اسلامي جائز است.
سوال 97 :
تزئين و زينت کاري مساجد با نقّاشي و کاغذ ديواري عکس دار، همچنين نصب قاب عکس و منظره در اين مکان‌ها چه حکمي داد؟ نقاشي کردن مناظر و حيوانات، همچنين نگهداري، به کارگيري و فروش آنان چه حکمي دارد؟
جواب :
در مسجد مکروه است و در غير مسجد اشکالي ندارد.
سوال 98 :
طبخ غذا و خوردن آن در مساجد در صورتي که با نظافت و حرمت مسجد و اقامه جماعت منافاتي پيدا کند چه حکمي دارد؟
جواب :
انجام افعالي که موجب تنجيس مسجد مي‌شود يا با احترام مسجد منافات دارد، يا مخلّ عبادت در مسجد مي‌شود جائز نيست.
سوال 99 :
نشستن در مسجد بعد از اتمام نماز و صحبت کردن در مورد مسائل شخصي که مسلماً استفاده از امکانات مسجد مانند آب، برق، گاز و... را نيز در پي دارد، حکمش چيست؟
جواب :
در صورتي که مزاحم عبادات و اجتماعات معمول در مسجد نباشد و صحبتها نيز مشتمل بر محرّمات مثل غيبت و دروغ نباشد اشکال ندارد.
سوال 100 :
چنانچه حضرتعالي اطلاع داريد چندي قبل از طرف مسئول امور مساجد اعلام گرديد که مي‌شود در مساجد برنامه‌هاي عقد و جشن ازدواج برپا نمود و اين موضوع در صدا و سيماي جمهوري اسلامي قرائت گرديد و همچنين در بعضي از روزنامه‌هاي کشور به چاپ رسيد. با توجه به اهميّتِ احترام به مساجد و حفظ شؤون آن در قرآن و احاديث معصومين عليهم‌السلام و آنکه چنين برنامه هايي با شؤون مساجد منافات دارند و همچنين مقدمه بر بعضي از منکرات از قبيل لهو و لعب و موسيقي و غيره و عواقب و اثرات سوء را به دنبال دارد. مي‌خواهيم نظرتان را در اين گونه برنامه‌ها در مساجد بفرماييد.
جواب :
چون مسجد جايگاه عبادت خداوند است و رعايت احترام آن لازم است بنابراين اگر به اجراء صيغه عقد در مسجد و اجتماع تنها براي اين منظور باشد، مانعي نيست بلکه رجحان دارد و امّا انجام مراسم جشن و عروسي مخصوصاً با همراه بودن با جريان‌هايي که در سوال ذکر شده است و متعارف است جائز نيست و لازم است مسؤولين محترم بري سهولت امر ازدواج و فراهم کردن وسائل زندگي جوانان اهتمام بيشتري بخرج بدهند.
سوال 101 :
آيا خواندن نمازهاي يوميّه در پنج وقت رجحان دارد؟
جواب :
رجحان پنج وقت، جدا از هم ثابت نيست.
سوال 102 :
در ايام ماه مبارک رمضان در تمامي مساجد نماز جماعت برگزار مي‌شود، در اول وقت بعد از اذان صبح، از شبهاي دوازدهم لغايت بيست و سوم ماه مبارک رمضان اگر نمازگزار، نماز را بلافاصله بعد از اذان صبح بخواند، نماز او اشکال دارد يا بايد حدود ده دقيقه صبر نمايد؟
جواب :
با رعايت اوقاتي که در تقويم‌ها نوشته شده است اشکال ندارد و فرقي ميان اين شبها و شبهاي ديگر نيست.
سوال 103 :
آيا در شبهاي مهتابي لازم است بعد از اذان صبح مقداري خواندن نماز صبح را تأخير انداخت تا روشني صبح بر نور ماه غلبه محسوس پيدا کند؟
جواب :
فرقي ميان شبهاي مهتابي و غير مهتابي نيست.
سوال 104 :
آيا در وقت اختصاصي نماز ظهر يا مغرب يا غيره مي‌شود نماز مستحبي بخوانيم يا خير؟
جواب :
در وقت اختصاصي آخر وقت لازم است نماز صاحب وقت را بخوانيم که قضا نشود، ولي در غير اين صورت خواندن نماز مستحبي جائز است.
سوال 105 :
آيا شهادت بر «علي ولي اللّه» در اذان لازم است؟
جواب :
چون اکنون شهادت به ولايت حضرت امير مؤمنان‌عليه‌السلام شعاري براي تشيّع شده است گفتن آن حتّي الامکان لازم است.
سوال 106 :
آيا اذان راديو و تلويزيون جمهوري اسلامي ايران حجّت است و مي‌شود با آن نماز خواند و روزه را افطار کرد؟
جواب :
بلي براي اهالي شهر محل پخش و اهالي اطراف که به آن شهر نزديک و هم افقند حجت است و نماز و افطار مطابق آن مانعي ندارد.
قيام:
سوال 107 :
بيماري که ايستاده نماز مي‌خواند ناگاه در بين نماز احساس سرگيجه و عجز مي‌کند آيا ميتواند بقيه نماز را به حالت نشسته يا خوابيده بخواند؟
جواب :
بلي با رعايت ترتيب مذکور در سوال ميتواند.
سوال 108 :
آيا کسي که مقلّد جنابعالي مي‌باشد ميتواند يک رکعت نافله نماز عشاء را ايستاده بخواند يا خير؟
جواب :
نماز وُتيره را بايد نشسته بخواند.
سوال 109 :
آيا اداء کردن کلمات در نماز از مخرج واقعيشان واجب است؟
جواب :
بايد کلمات طوري ادا شود که عرف عرب آن را صحيح بداند.
سوال 110 :
کسي که دندانش افتاده يا کشيده و نمي‌تواند کلمات را درست قرائت نمايد، آيا لازم است دندان مصنوعي بگذارد؟
جواب :
بلي، در صورت قدرت واجب است.
سوال 111 :
شخصي حمد و سوره و اذکار نماز را بلد بوده ولي مدتي نمازش را بدون رعايت مخارج حروف مي‌خوانده و هرچه ديگران تذکر مي‌دادند در او تأثيري نداشته چون فکر مي‌کرده و يقين داشته که قرائتش صحيح است و حتي شک در غلط بودن قرائتش نداشته اما حالا متوجه گرديده، حکم نمازهايي که تا کنون خوانده چه مي‌شود؟
جواب :
در صورتي که از جهت غفلت و عدم التفات بدون تقصير، اشتباهي در قرائت و يا ذکر شده، قضا واجب نيست.
سوال 112 :
آيا اگر انسان ببيند کسي نماز خود را غلط مي‌خواند واجب است به او تذکر دهد؟
جواب :
واجب نيست مگر در مواردي که مسئوليتي نسبت به اشخاص دارد که مسئول تصحيح اعمال عبادي آنها نيز مي‌باشد.
سوال 113 :
اگر شخصي پس از حمد يا سوره عمداً يا سهواً صدق اللّه العليّ العظيم بگويد آيا بر صحّت نماز او خللي وارد مي‌شود؟
جواب :
سهواً اشکال ندارد ولي عمداً نگويد.
سوال 114 :
شخصي در اثناي نماز جهت پاک کردن سينه و باز کردن صدا عمداً چند مرتبه سرفه مي‌کند و يا صدايي شبيه سرفه از خود ظاهر مي‌کند که موجب پيدايش دو حرف به بالا مي‌شود نماز او چه حکمي دارد؟
جواب :
اشکال ندارد.
سوال 115 :
گفتن «ربّنا فلک الحمد» به جاي «سمع اللّه لمن حمده» آيا صورت شرعي دارد؟
جواب :
از طريق ما وارد نيست و ما نمي‌گوييم.
سوال 116 :
برخي از زائران ايراني از تلفظ کلماتي مانند«لبّيک، غير، يوم و...» فتحه را به گونه‌اي ادا مي‌کنند که گاهي حتي احساس مي‌شود به کسره و يا ضمّه متمايل شده است و در مقابل، بعضي از اهل دقّت و يا وسواس اظهار مي‌دارند که: بايد فتحه کاملاً ظاهر شود و در تلفّظ گاهي چنان اشباع مي‌کنند که شبيه به «الف» مي‌شود، در حالي که تلفظ برخي از اساتيد قرائت عرب زبان و ائمه جماعت مکّه و مدينه نيز به دقتي که گروه دوم لازم مي‌دانند نمي‌باشد لطفاً نظر مبارک خود را در خصوص اداي صحيح اين کلمات مرقوم بفرماييد.
جواب :
لازم است طوري تلفظ شود که آشنايان به لغت عرب آن را فتحه محسوب بدارند، دقّت‌هاي زائد و وسوسه اعتبار ندارد.
سوال 117 :
نمازگزار اگر وقت برخاستن عوض بحول اللّه، «يا حيّ و يا قيّوم» بگويد نه بعنوان ذکر مطلق بلکه به قصد ورود، نمازش چه صورت دارد؟
جواب :
اگر به قصد ورود گفته است نمازش خالي از اشکال نيست و اگر به قصد ورود نباشد جائز است.
سوال 118 :
اگر نون «و لم يکن له» و «اشهد ان لا الا اللّه» به طور ادغام تلفظ نشود(حروف يرملون مراعات نگردد) قرائت صحيح است يا خير؟
جواب :
بهتر اين است که در موارد ذکر شده ادغام کنند، ولي بدون ادغام هم صحيح است.
سوال 119 :
ذکر تسبيحات اربعه را در نماز چند بار بايد گفت؟
جواب :
يک مرتبه کافي ات و سه مرتبه گفتن مستحب است.
سوال 120 :
اگر شک کنيم که تسبيحات اربعه را يک بار خوانده‌ايم يا دو بار و يا سه بار تکليف چيست؟
جواب :
بنا را بر اقلّ بايد گذاشت و خواندن يک دفعه هم در نماز کافي است.
سوال 121 :
اگر در رکوع و سجود افزون بر ذکر واجب، دعا و ذکر غلط خوانده شود به نماز صدمه مي‌زند؟
جواب :
به نماز صدمه نمي‌زند.
سوال 122 :
آيا در رکوع و سجود پس از ذکر واجب، مي‌توان به فارسي دعا کرد؟ در قنوت چطور؟
جواب :
در قنوت جائز است.
سوال 123 :
فردي مي‌داند غير از تکبيرة الاحرام تکبيرات ديگر در نماز مستحب است، اين را هم مي‌داند که اگر نگويد به نماز اشکال نمي‌رسد و بعد از حال حرکت به طرف سجده و رکوع مي‌گفته، نمي‌دانسته اگر به قصد ورود بگويد بايد در حال سکون بدن بگويد يعني نمي‌دانسته چنين مسأله‌اي (قصد ورود و قصد ذکر) هست تا بپرسد، آيا نمازهايي که در اين مدّت چهل و يا پنجاه ساله خوانده قضا کند يا خير؟
جواب :
در فرض مسأله نمازش صحيح است.
سوال 124 :
اگر انسان شک کند که دو سجده به جا آورده يا يک سجده تکليف چيست؟
جواب :
اگر هنوز در حال نشستن است و نايستاده بيد يک سجده ديگر بجا آورد.
سوال 125 :
اگر نمازگزار سهواً ذکر رکوع را در سجده بخواند آيا نمازش باطل مي‌شود؟
جواب :
باطل نيست ولي اگر در حاليکه در سجده است متذکر شد ذکر سجود را نيز بخواند.
سوال 126 :
در سجده واجب قرآن مهر يا چيز ديگري که سجده بر آن صحيح باشد لازم است يا بهر چيزي مي‌توان سجده کرد؟
جواب :
بايد چيزي باشد که سجده بر آن صحيح است مثل مهر نماز يا خاک و سنگ.
سوال 127 :
گاهي در پيشاني انسان جوشهايي پيدا مي‌شود که هنگام سجده درد مي‌گيرد آيا مي‌توان صورت را کج روي مهر گذاشت؟
جواب :
اگر از گذاشتن پيشاني معذور است يکي از دو طرف پيشاني را بگذارد اگر از آن هم معذور است چانه خود را روي مهر بگذارد.
سوال 128 :
اگر هنگام سجود، کودکي مهر را از جلومان برداشت يا بر اثر رفت و آمد مردم به کناري رفت، مي‌گويند سجده بر لباس جايز است، حال اگر جنس لباس همايمان از نفت (پلاستيک) باشد، سجده بر لباس بهتر است يا پشت دست؟
جواب :
سجده بر خوردني و پوشيدني صحيح نيست و لو اين که پوشيدني از جنس نفت باشد در اين فرض اگر وقت تنگ است بر پشت دست خود سجده کند.
سوال 129 :
مهرهايي که بر اثر کثرت سجده رنگ آنها سياه شده است سجده بر آن چه حکمي دارد؟
جواب :
اگر مانع از رسيدن بشره پيشاني به مهر است اشکال دارد.
سوال 130 :
گاهي اوقات در سجده اول پيشاني دوبار به مهر مي‌خورد آيا دو سجده محسوب مي‌شود؟
جواب :
اگر نتواند سر را نگهدارد و بي اختيار دوباره به جاي سجده برسد روي هم يک سجده حساب مي‌شود و اگر ذکر نگفته باشد بايد بگويد و اگر اين سجده اوّل است سجده دوم را نيز بجا بياورد.
سوال 131 :
يکي از دو طرف مهرهاي نماز مقداري برجستگي دارد آيا سجده بر سطح ناصاف آن صحيح است؟
جواب :
صحيح است.
سوال 132 :
مقدار زمان جلسه استراحت را بيان فرمائيد؟
جواب :
به حدّي که بدن آرامش پيدا کند و عرفاً به آن جلوس صدق کند.
سوال 133 :
منظور از سر انگشت که در سجده بايد بر زمين باشد آيا نوک پاست يا کلّ سطح ناخن؟
جواب :
منظور نوک پا است.
سوال 134 :
کسي که بيماري و درد شديدي در گردن و يا ستون فقرات دارد و نمي‌تواند سر بر مهر گذارد و در حالت سجده بعلت درد زياد يک ميز يا چهارپايه کوچک گذاشته و مهر را روي آن قرار داده آيا ميتواند مهر ر بردارد و بر پيشاني نهد؟
جواب :
اگر قدرت ندارد پيشاني خود را بر زمين بگذارد چانه خود را روي مهر بگذارد و اگر از آن هم عاجز است جاي ديگر از صورت خود را بر زمين بگذارد، اگر از خم شدن عاجز است ميزي با متکائي زير مهر بگذارد و روي آن سجده کند، اگر از همه اينها عاجز است همانطور که نشسته است مهر را با دست روي پيشاني بگذارد و ذکر سجده بگويد.
سوال 135 :
شخصي در رکعت اوّل يک سجده را فراموش کرده بلند شد، و در رکعت دوم متذکّر شد حال آيا ميتواند سجده را بجاآورد يا نمازش اشکال دارد؟
جواب :
اگر پيش از رکوع رکعت دوّم بيادش آمد برگردد و سجده را بجا بياورد و دو سجده سهو براي قيام بجا بياورد و اگر بعد از رکوع متذکر شد نمازش را تمام کند و بعد از نماز سجده فراموش شده را قضا کند و دو سجده نيز بجا بياورد.
سوال 136 :
اگر شخصي در رکعت سوم نماز هنگامي که در رکوع است و يا بعد از آن متوجّه شود که در رکعت دوم تشهّد را نخوانده است چه کار بايد بکند؟
جواب :
بعد از نماز قضاي تشهد را با و سجده سهو بجاي بياورد.
سوال 137 :
در تشهّد نماز اگر شهادت ثالثه (اشهد ان علياً ولي اللّه) به قصد قربت خوانده شود جايز است يا خير؟
جواب :
به قصد ورود نباشد اشکال ندارد.
سوال 138 :
نسبت به نمازهايي که مي‌خوانم زياد شک مي‌کنم البته نه شک در رکعات و يا رکن‌هاي نماز بلکه شک در اين که آيا تمام قسمت‌هاي نماز را صحيح اداء کرده‌ام يا خير؟ آيا بايد به اين شک‌ها اعتنا کنم؟
جواب :
شک اگر ناشي از وسوسه باشد، نبايد اعتنا کنيد.
سوال 139 :
شخصي در نماز عصر يادش مي‌افتد که نماز احتياط ظهر را نخوانده است وظيفه او چيست؟
جواب :
احتياط آن است که نماز عصر را بهم بزند و نماز احتياط ظهر را بجا بياورد سپس نماز ظهر را مجدداً اعاده نمايد و بعد نماز عصر را بخواند.
سوال 140 :
شخصي از طرف ميّت نماز آيات خوانده و بعد از تقسيم سوره توحيد از جهت ندانستن مسئله بعد از هر رکوع سمع اللّه لمن حمده گفته و بعد بقيه سوره را خوانده و بعد از خواندن نمازها متلفت شده که اشتباه کرده حالا نمي‌داند که چه مقدار نماز بوده و اسم شخصهائي که اجير شده هم از يادش رفته آيا نياز به نماز قضا دارد يا احتياج نيست؟
جواب :
اشکال ندارد.
سوال 141 :
شخصي اجير مي‌شود براي چند نفر که مدتي صوم و صلاة بجا آورد ولي مدت صوم و صلاة را فراموش نموده و نمي‌داند چند مدت است تکليف چيست؟
جواب :
اگر مراد مقدار صوم و صلاة است ميتواند به قدر متيقن اکتفاء کند لکن احتياط آن است که به قدري بجا آورد که يقين حاصل شود براي الذمّه شده است.
سوال 142 :
کسي بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر مي‌داند چهار رکعت نماز خوانده ولي نمي‌داند به کدام نيّت خوانده وظيفه‌اش چيست؟
جواب :
بايد چهار رکعت نماز قضا به نيّت نمازي که بر او واجب است بخواند.
سوال 143 :
اگر نمازگزار سهواً مدّتي يک ذکر مستحبّي در نماز را اشتباه تلفظ کرده باشد، آيا نمازهايي را که خوانده است بايد قضا کند؟
جواب :
احتياج به قضا ندارد.
سوال 144 :
کسي که يادش رفته چند رکعت يا چند روز نماز يا روزه قضا دارد تا به جا بياورد چه بايد بکند تا واجباتش را تکميل گرداند؟
جواب :
آن مقدار از نمازها يا روزه‌ها را که يقين دارد قضا شده است بايد قضا کند و احتياط مستحبّ آن است که اکثر را مراعات کند.
سوال 145 :
بيماراني که به مدّت مثلاً يک روز يا هر چند روز به حالت بيهوش هستند، و در اثر بيماري به حالت اغماء روند يا طي عمل جراحي توسط پزشک بيهوش شوند و نتوانند نماز بخوانند آيا نمازهاي اين مدّت را بايد قضا کنند؟
جواب :
در فرض مسأله اگر تمام وقت نماز بيهوش بوده است، قضا بر او واجب نيست.
سوال 146 :
مريضي که سکته کرده و مدتي بستري بوده و فاقد حسّ حرکت و شعور است آيا نماز از او ساقط است يا خير؟ و بعد از او ورثه بايد نمازهاي او را قضا کنند يا ضرورتي ندارد؟
جواب :
در فرض مذکور مانند بيهوشي است که حکم آن مذکور گرديد و قضا ندارد و نماز از او ساقط است و بر ورثه هم قضا واجب نيست.
سوال 147 :
هنگامي که شروع به انجام واجبات کردم گاه گاهي جنب مي‌شدم ولي چون از خانواده شرم داشتم براي غسل به حمام نمي‌رفتم و با همان حالت جنب، البته با تيمّم نمازم را مي‌خواندم حال چه دستوري مي‌فرماييد؟
جواب :
خجالت کشيدن عذر نيست بايد نمازهاي مذکور را قضاء کنيد.
سوال 148 :
کسي که نماز عشاء را ترک کرده، آيا بايد روز بعد روزه بگيرد، در صورتي که روزه بگيرد اين روزه واجب است يا خير؟
جواب :
قضاي آن واجب است ولي روزه آن واجب نيست.
سوال 149 :
کسي که قضاء چندين سال نماز بر عهده دارد چگونه بايد بخواند که بتواند به امورات زندگي هم برسد؟
جواب :
به تدريج بايد بخواند، فوريّت لازم نيست ولي مسامحه نکند.
سوال 150 :
آيا شخصي که قضاي نمازهاي مادرش را به جا مي‌آورد بايد ايّامي که نماز بر او واجب نبوده است (مثل ايّام عادت و...) از قضاي روزهاي سال کم کند يا اينکه بايد تمام سال را براي او قضا نمايد، با توجه به اينکه اين شخص نمي‌داند مادرش در سال چند روز داراي عذر شرعي بوده است؟
جواب :
نماز قضاي مادر در صورتيکه از روي تمرّد و طغيان ترک نشده باشد در حدّيکه يقين دارد، باحتياط واجب بايد قضا نمايد ولي در جائيکه محرز نيست يا واجب نبوده (مثل ايّام عادت) قضاء و لازم نيست