گفتار در قسم دوم دفاع
مساءله 1 - اشکالى نيست در اينکمه انسان حق دارد محارب و مهاجم و دزد و امثال آنان راز جان و ناموس و مال خود به هر نحوى که بتواند براند.
مساءله 2 - اگر دزدى ويا غير دزدى در خانه او و يا در جاى ديگر بر او هجوم بياورد و بخواهد او را به ناحق به قتل برساند واجب است بر او که به هر وسيله ممکن او را از خود دفع کند هرچند منجربه کشته شدن مهاجم شود و جائز نيست خود را تسليم او نموده تن به ظلم او بدهد.
مساءله 3 - اگر مهاجم نامبرده به کسان او مثلان به پسر و يا دختر يا پدر و يا برادر يا ساير متعلقين به او حتى به خادم وياکنيز او هجوم ببرد و بخواهد او را به ظلم به قتل برساند جائز وبلکه واجب است از او دفاع کند هرچند که به کشتن مهاجم بيانجامد.
مساءله 4 - اگر آن مهاجم به حريم وى چه همسرش باشد وچه غير همسرش هجوم ببرد و بخواهد به ناموس او تجاوز کند دفاع به هر نحوى که ممکن باشد واجب است هرچند منجر به کشته شدن مهاجم گردد، بلکه ظاهرا حکم همين است در جائى که هجوم به عرض حريم به کمتر از تجاوز به ناموس باشد.
مساءله 5 - اگر بر مال اويا مال عيال او هجوم برند براى او جائز است که به هر وسيله ممکن مهاجم را دفاع کند هرچند به کشته شدن مهاجم بيانجامد.
مساءله 6 - بنابراحتياط درهمه آنچه گفته شد واجب است در دفاع از آسانتر از آسانترين طريق آغاز طريق آغاز کند، مثلا اگر دشمن با تنبيه و اخطار از قبيل سرفه کردن مثلا دست از کار خود برميدارد همين کار را بکند، و اگر به اين طريق دفع نمى شود با صيحه بلند و تهديد او را دفع کند و به همين اکتفا نمايد، و اگر دفع نشود مگر با دست بايد به آن اکتفا نمايد، و اگر دفع نشود مگر با چوب به همان اکتفاء کند ويا دفع نمى شود مگر با شمشير به آن اکتفاء نموده مجروحش مى سازد، و اگر ممکن نشد مگر با کشتن جائز است به هر آلت کشنده اى او را به قتل برساند، البته مراعات ترتيب در صورت امکان و وجود فرصت و ترس نداشتن از غلبه مهاجم است ، و اما اگر بداند که با مراعات ترتيب وقت از دست مى رود و دزد بر او غالب مى شود رعايت آن لازم نيست ، بلکه باترس از آن نيز وجوب ترتيب از بين مى رود و جائز است به هر چيزى که موجب دفع دشمن به طور قطع است توسل بجويد.
مساءله 7 - اگر بدون تجاوز از حد لازم ، نقصى مالى يابدنى بر مهاجم واردآيد و يا او را به قتل برساند خسارت وارده هدر است و او ضامن نيست .
مساءله 8 - اگر از مقدار کفايت تعدى کند به اين معنا که هم به نظر خودش و هم در واقع امکان دفع دشمن با خسارت کمتر بود لکن او خسارت بيشترى وارد آرود بنابراحتياط ضامن است .
مساءله 9- اگر از ناحيه مهاجم به مباشرت خودش و يا به دستور او جراحتى يا قتلى و يا خسارتى مالى و امثال آن به کسى واريد آيد ضامن است .
مساءله 10 - اگر مهاجم بر او مهاجم بر او حمله ببرد تا او را و يا حريم ناموس او را به قتل برساند دفاع واجب است هرچند که يقين داشته باشد به اينکه کشته مى شود تاچه رسد به اينکه خسارتى کمتر از قتل بر او وارد مى شود و تا چه رسد به اينکه يقين به کشته شدن نداشته باشد بلکه مظنه و يا احتمال بدهد، و اما اگر هجوم مهاجم براى کشتن و يا تجاوز به ناموس وى نباشد بلکه براى بردن مال او باشد و يقين داشته باشد اگر دفاع کند کشته مى شود دفاع واجب نيست ، بلکه در صورت احتمال هم احتياط در تسليم شدن است .
مساءله 11 - چنانچه فرار از چنگ مهاجم از طريق ديگرى غير از جنگيدن ممکن باشد احتياط آنست که جنگ نکند، پس اگر مهاجم به ناموس او هجوم ببرد و او بتواند از راهى غير جنگيدن ناموس خود را رها سازد احتياط آنست که چنين کند.
مساءله 12 - اگر مهاجم براى کشتن او و يا تجاوز به ناموسش بر او حمله برد واجب است بجنگ با او برخيزد، هرچند که يقين داشته باشد به اينکه جنگيدن سودى در دفع دشمن ندارد، و جائز نيست خود را تسليم اوکند تا چه رسد به جائى که اينچنين يقينى نباشد و تنها مظنه و يا احتمال آنرا بدهد، و اما اگر هجوم به منظور تجاوز به مال او باشد دفاع از راه قتال واجب نيست بلکه احتياط ترک قتال است .
مساءله 13 - بعد از تحقق و اطلاع از اينکه مهاجم قصد او را دارد هرچند که از طريق قرائن اطمينان آور بوده باشد دفاع بدون اشکال جائز است ، و اما با صرف مظنه ويا احتمال موجب ترس آيا دفاع جائز است يانه ؟ ظاهرا با فرض امنيت از ضرر او دفاع جايز نيست ، چه اينکه امنيت بدين جهت داشته باشد که بداند منظور مهاجم قدرت نمائى است ، و يا از اين جهت که اگر منظورش واقعا حمله کردن باشد در خود امکان آنرا مى بيند که به نحوى او را از خود دفع کند، و اما اگر امنيت نداشته باشد در جواز دفاع اشکال است .
مساءله 14 - اگر بدست آورد که مهاجم قصد جان و يا ناموس و يا مال او را دارد و در مقام دفاع ضررى به مهاجم رساند و يا جنايتى بر او وارد آورد، بعد معلوم شد که اشتباه کرده و مهاجم چنين قصدى نداشته ضامن ضرر و جنايت بر او هست هرچند که گناه نکرده است .
مساءله 15 - اگر دزد و يا محارب قصد او کند و او خيال کند که او قصد حمله ندارد (مثلا براى کارى آمده )و وى نه بخاطر دفاع بلکه به غرضى ديگر به او حمله کند ظاهرا ضامن نيست هرچند که او را به قتل برساند، لکن از اين که تجرى کرده خطا کار است .
مساءله 16 - اگر دو نفر دزد يا نظير دزد به يکديگر حمله کنند، اگر حمله از ناحيه يکى آغاز شده باشد و ديگرى به عنوان دفاع بر او حمله برده باشد آنکه آغاز کرده ضامن است و دفاع کننده ضامن نيست هرچند که اگر ولى آغاز نمى کرد اين آغاز مى کرد و اما اگر با هم به يکديگر حمله ور شده باشند هريکى جنايت وارده بر ديگرى را ضامن است ، و اگر در بين يکى دست ازحمله بردارد و ديگرى جرى شده بر او حمله کند وجنايتى بر او وارد آورد تنها او ضامن است .
مساءله 17 - اگر دزد و يا کسى نظير دزد بر اوهجوم ببرد ولى او يقين داشته باشد به اينکه کارى از پيش نمى برد چون حائلى نظير نهر آب و يا ديوار مانع اجراء مقصد او مى شود، بايد دست از او بردارد و جائز نيست ضررى چون زخم و ياقتل و يا غير آن بر او دارد و اگر آورد ضامن است و همچنين اگر مانع او ضعف او باشد.
مساءله 18 - اگر مهاجم بر او حمله ببرد ولى هنوز به او نرسيده پشيمان شود و پشيمانى خود را اظهار هم بکند ديگر جائز نيست متعرض او شود واگر شد ضامن است ، بله اگر بترسد که اظهار ندامت او خدعه و فريب باشد و بترسد اگر دفاع را آغاز نکند و يابه او مهلت بدهد فرصت از دستش برود بعيد نيست دفاع جائز باشد، ولى اگر بعدا معلوم شد که او در دعوى نداشتنش صادق بوده ضامن خسارتهاى وارده بر او است .
مساءله 19 - دفاع آن هم با رعايت ترتيبى که قبلا بيان کرديم وقتى جائز است که مهاجم به طرف انسان بيايد، و اما اگر در حال برگشتن و اعراض باشد جائز نيست به اوضررى وارد سازد و واجب است دست از او بردارد و اگر ضررى وارد آورد ضامن است .
مساءله 20 - اگر علم يا اطمينان دارد به اينکه برگشتن او به منظور تهيه نيرو است دفع او جائز است و اگر بعدا معلوم شد که علم و اطمينانش خطا بوده ضررهائى که بر او وارد آورد ضامن است .
مساءله 21 - اگر مظنه و يا احتمال عقلائى بدهد که برگشتن مهاجم به منظور مجهز شدن بيشتر است و به همين خاطر بر جان ويا عرض و ناموس خود بترسد، و در عين حال مى ترسد که اگر مهلتش داده فرصت از دست و دشمن مجهز شده بر او غلبه کند، ظاهرا با رعايت ترتيب مزبور اگر ممکن باشد دفاع جائز است ولى اگر بعدا معلوم شد که خطا کرده آنچه موجب ضمان است را ضامن است و اما اگر ترس از مال خود داشته باشد احتياط در ترک دفاع است مخصوصا در مثل جراحت وقتل .
مساءله 22 - اگر دزد و يا محارب رابگيرد و ببندد و يا با ضربتى او را از پاى درآورد به طورى که نتواند مقصود خود راعملى سازدديگر جائز نيست بر او ضررى بزند و يا بکشد و يا زخمى سازد و اگر چنين کند ضامن است .
مساءله 23 - در جائى که بر جان و ناموس خود بترسد و به تنهائى هم قدرت دفاع نداشته باشد توسل به ديگرى واجب است ، هر چند که آن ديگرى جائز، و ظالم و ياحتى کافر باشد، و در ترس از مال نيز توسل به آن جائز است .
مساءله 24 - اگر بداند آن ظالم و ياجائرى که به وى متوسل شده تا از جان و ناموس و دفاع کند از مقدار لازم در دفاع تجاوز مى کند باز هم توسل به او جائر و بلکه واجب است چيزى هست که اگر شرائط نهى از منکر فراهم است واجب است او را از تجاوزش نهى کنند، و اگر جائر توجهى نکرد واز حد مجاز تجاوز نمود خود او ضامن است بله اگر شخصى مورد حمله بدون توسل بجائر مى توانسته برايش جايز نيست .
مساءله 25 - اگر دزدى را که مثلا در حال نزديک شدن است بزند و عضوى از بدن او را قطع کند در صورتى که دفاع بدون قطع آن عضو نمى شده ضمانى در آن جنايت نيست و اگر زخم آن عضو به جاى ديگر سرايت کند و حتى به کشته شدن او منتهى گردد نيز ضامن نيست واما اگر دزد بعد از ضربت او به منظور نجات جان خود پشت نموده فرار کند واجب است دست از او بردارد و ديگر جائز نيست او را بزند وا گر زد و حراحتى ديگر بر او وارد آورد و يا عضوى از او قطع نمود ويا او رابه قتل رساند ضامن است .
مساءله 26 - اگر يک دست دزد راهنگامى که مى آمد بعنوان دفاع قطع کند ودست ديگر او را در حالى که فرار مى کرد قطع نمايد وبعدا هر دو دست بهبودى پيدا کند حق قصاص از ضارب نيست به دست دومش براى دزد ثابت مى شود و اگر تنها دست دوم اوبهبودى پيدا کند نسبت به دست اول ضمان ندارد هرچند که زخم آن به ديگر مواضع بدن دزد سرايت کرده او را بکشد، و اگر دست اول دزد بهبودى يابد و دست دوم سرايت کند و او رابکشد قصاص در جان ثابت مى شود
مساءله 27 - اگر نزد همسر يا يکى از نزديکان چون پسر يا دختر يا غير آن دو از ارحامش کسى را ببيند که با او عمل نامشروع و منافى عفت انجام مى دهد هر چه کمتر از زنا باشد مى تواند دفاع نموده اگر ممکن است دفاع را از آسانتر و آسانترين طريق آغاز کند هرچند که بکشتن او بيانجامد وخون متجاوز هدر و بى ارزش است بلکه اگر چنين تجاوزى را نسبت به فردى بيگانه هم ببيند مى تواند دفاع کند، همانطورى که مى توانست از کسان خود دفاع کند و در اينجا نيز هر خسارتى به مهاجم وارد آيد هدر است .
مساءله 28 - اگر نزد همسرش کسى را ببيند که دارد با او زنا مى کند، اگر بفهمد که زنش خود رام او بوده مى تواند هر دو را به قتل برساند نه گناهى بگردن او است و نه قصاصى ، بدون فرق بين اينکه هر دو محصن (يعنى با همسر) باشند يا نه و همسرش همسر دائمى باشد يا انقطاعى ، که به او دخول کرده باشد يا نه .
مساءله 29 - در مواردى که زدن وزخمى کردن و کشتن کسى جائزاست جوازش تنها از نظر بازخواست الهى است که از اين نظر هيچ بازخواستى در متن واقع ندارد واما از نظر ظاهر قاضى طبق موازين قضاء حکم مى کند، بنابراين اگر کسى را به قتل برساند و در محکمه ادعاء کند که او را در بستر همسرم ديدم و کشتم و شاهدى طبق مقررات شرع بر مدعاى خود نياورد قاضى او رامحکوم به قصاص مى کند وهمچنين در اشباه و نظائراين مسئله .
مساءله 30 - کسى که از جائى زنان و عورات مردم را تماشا کند همه مى توانند او را منع و زجر کنند بلکه واجب است ، واگر دست از اين کار برنداشت مى توانند با زدن وامثال آن او را از نواميس خود دفع نمايند، و اگر باز ادامه داد مى توانندسنگ و حتى آلات قتاله به سويش پرتاب کنند بنابراين اگر جنايتى بر او اتفاق افتاد هدر و بى ارزش است هرچندکه به کشته شدنش منجر شود، واما اگر قبل از نهى در همان اولين بار چيزى به سويش پرتاب کنند و جنايتى بر او وارد آيد بنابراحتياط ضامنند.
مساءله 31 - اگر چشم چران را منع کرد ولى او دست برنداشت جائز است به قصد مجروح کردنش به سوى او تيراندازى کند، به شرطى دفع آن متوقف بر تيراندازى باشد، و همچنين اگر بجز کشتن او دفاع محقق نشود، کشتن او جائز است .
مساءله 32 - اگر چشم چران ازارحام زن صاحبخانه باشد اگر بجائى از آن زن نگاه کند که نگاه کرنش به آنجا جائز است و شهوت و ريبه اى هم در بين نيست تيراندازى به سوى او جائز نيست ، واگر چنين کند وجنايتى بر او وارد آورد ضامن است .
مساءله 33 - اگر يکى از ارحام زن صاحبخانه به موضعى از آن زن نظر بيندازد که نگاه کردن به آن جائز نيست ، مثلا به عورت او به نظر شهوت نگاه کند مانند فردى بيگانه است که تيراندازى به سويش بعد از منع زبانى و تنبيه جائز است و اگر در اثر تيراندازى جنايتى بر او وارد شود هدر است .
مساءله 34 - اگر کسى که مشرف به عورات زنان است نابينا شد جائز نيست متعرض او شوند، پس اگر به منظور دفع او جنايت بر او وارد آيد جانى ضامن است و همچنين است اگر نابينا نباشد ولکن چشم او نزديک بين باشد از دورچيزى را نبيند و بين او و زنان فاصله آن قدر باشد که يا آنان را نبيند و ياتميز ندهد.
مساءله 35 - اگر چشم چرانى از جائى به پسر صاحبخانه به شهوت نظر بيندازد جائز است او را دفع نموده و منع نمايد، واگر دست برنداشت مى تواند به سويش سنگ اندازد و اگر جنايتى وارد آمد هدر است .
مساءله 36 - اگر چشم چران به داخل خانه اى نظر بيندازد که در آن کسى نباشد که نگاه به او حرام باشد، جائز نيست به سوى او سنگ بيندازد، و اگر انداخت و جنايتى بر او وارد شد ضامن است .
مساءله 37 - اگر ناظر از جائى به ناموس کسى نظر انداخت و او وى را منع کرد ولى دست برنداشت و به ناچار به سويش سنگ پرتاب کرد و جنايتى بر او وارد شد بعدا ادعا کرد که من قصد نظر کردن نداشتم و يا ادعا کند که من چيزى و کسى را نديدم ، ادعايش شنيده نمى شود و در ظاهر چيزى بعهده جانى نيست .
مساءله 38 - اگر ناظر در محل بسيار دورى است که نمى تواند چيزى از ناموس مردم را ببيند ولکن با چشم مسلح نظر بيندازد حکم کسى را دارد که از نزديک نظر انداخته است که دفع او از راههائى که گذشت جائز است و جنايت وارده بر او هدر خواهد بود.
مساءله 39 - اگر ناظر آينه اى را طورى کار بگذارد که به وسيله آن به عورات مردم نظر بيندازد ظاهرا حکم نظر بدون آينه را دارد لکن نزديکتر به احتياط آنست که به سوى او سنگ نيندازند بلکه به نحو ديگرى خود را از شر او نجات دهند، و اين احتياط ترک نشود.
مساءله 40 - ظاهرا دفع به آنچه گذشت جائز است هرچند که زنان بتوانند به وسيله پوشاندن بدن خود را از معرض تماشاى ناظر دور داشته و يا بداخل محلى روند که ديگر ناظر آنان را نبيند.
مساءله 41 - انسان مى تواند حيوان چموشى را که براى او و يا غير او و يا مال او خطر ايجاد کرده دفع کند، بنابراين اگر در اثر دفع آن عيبى بر آن وارد آيد و ياتلف شود در صورتى که دفعش بدون آن طريق ممکن نبوده ضامن نيست و اگر ممکن باشد فرار کند ظاهرا ضرر زدن به آن جائز نباشدو اگر ضرر زد ضامن است .