اگر به گمان اینکه شخصی فقیر است به او فطره پرداخت شود؛ سپس دانسته شود که فقیر نبوده، تکلیف چیست؟

پاسخ

• خویی، سيستاني، وحید و صافی: اگر انسان به خيال اينكه كسي فقير است به او فطره دهد و بعد بفهمد فقير نبوده است، چنانچه مالي را كه به او داده از بين نرفته باشد، باید پس بگيرد و به مستحق بدهد و اگر نتواند بگيرد، بايد از مال خودش فطره را بدهد و اگر از بين رفته باشد، در صورتي كه گيرنده فطره مي‌دانسته آنچه را گرفته فطره است، بايد عوض آن را بدهد و اگر نمی‌دانسته، دادن عوض بر او واجب نيست و انسان بايد عوض فطره را بپردازد.[1]
• امام و نوری: اگر انسان به خيال اينكه كسي فقير است به او فطره دهد و بعد بفهمد فقير نبوده است، چنانچه مالي را كه به او داده از بين نرفته باشد، مي‌تواند پس بگيرد و به مستحق بدهد و اگر نتواند بگيرد، بايد از مال خودش فطره را بدهد و اگر از بين رفته باشد، در صورتي كه گيرنده فطره مي‌دانسته يا احتمال مي‌داده آنچه را گرفته فطره است، بايد عوض آن را بپردازد، و¬ الّا دادن عوض بر او واجب نيست و انسان بايد دوباره فطره را بپردازد.[2]
• بهجت: : اگر به خيال اينكه شخصي فقير است به او زکات بدهد و بعد بفهمد فقير نبوده است، یا از روی ندانستن مسئله به کسی که می‌داند فقیر نیست زکات بدهد، چنانچه چیزی را که به او داده باقی باشد، می‌تواند از او پس بگیرد و به مستحق بدهد و اگر از بين رفته باشد، اظهر این است که گیرنده در صورت جهل ضامن نیست، اما اگر گيرنده مي‌دانسته كه فقير نيست و ممكن است آن چيز يا عوضش را از او بگيرند، در صورت امكان بايد عوض آن را از او بگيرند و به مستحق بدهند؛ ولي اگر گيرنده ادعا كند نمي‌دانسته آن مال زكات است، همين كه دهنده زكات مي‌گويد به عنوان زكات دادم، پذيرفته مي‌شود و در صورت بقاي عين آن، حق پس گرفتنش را دارد؛ ولي مي‌تواند پس نگيرد و از مال خود دوباره بپردازد.[3]
• مكارم: اگر از گفته كسي كه قبلاً فقير بوده و مي‌گويد فقيرم اطمينان يا گمان حاصل شود، می‌توان به او زكات داد، اگر از ظاهر كسي كه مي‌گويد فقيرم و قبلاً فقير نبوده يا معلوم نيست فقير بوده يا نه، گمان پيدا شود كه فقير است، می‌شود به او زكات داد. [4]
• فاضل: هرگاه به گمان اینکه کسی فقیر است به او فطره دهند و بعد معلوم شود فقیر نبوده، می‌توان آن مال را پس گرفت و به مستحق داد ولي اگر مال را پس نگیرد، باید از مال خودش فطره را بدهد و اگر از بين رفته باشد، در صورتي كه گيرنده فطره مي‌دانسته آنچه را گرفته زكات فطره است، بايد عوض آن را بدهد، در غير اين صورت، عوض بر او واجب نيست. اگر پرداخت كننده فطره در تحقيق حال فقير كوتاهي نكرده باشد، بر او هم چيزي نيست. [5]
• شبیری: اگر انسان به خیال اینکه کسی از مصاديق مصرف زکات فطره است ـ مثلاً فقیر است ـ به او فطره بدهد و بعد بفهمد که از آن مصاديق نبوده ـ مثلاً فقیر نبوده ـ حکم مسئله همانند حکمی است که در مسئله 1944 درباره‌ زکات اموال گفته شد. ـ اگر زکات خود را به کسی بدهد که وی را از موارد مصرف زکات می‌داند و بعد بفهمد که او از آن افراد نبوده است ـ مثلاً خیال می‌کرده که او فقیر است و بعد بفهمد که فقیر نبوده است ـمسئله دو صورت اصلی دارد: صورت اول: مالی را برای زکات کنار گذاشته باشد و آن مال را بدهد كه در این صورت، چنانچه بتواند بدون حرج آن مال را از گیرنده پس بگیرد و اين كار اشکال شرعی نداشته باشد، باید آن مال را بگیرد و به ارباب زکات بدهد، ولي اگر نتواند پس بگیرد، چنانچه آن مال را با حجت شرعی داده باشد، چیزی بر گردن او نیست؛ ولی اگر با حجت شرعی نداده باشد ضامن است و باید دوباره زکات را بپردازد،همچنين اگر آن مال در دست گیرنده تلف شود یا گیرنده با مصرف کردن یا به گونه‌ای دیگر آن را اتلاف کند، چنانچه به استناد حجت شرعی آن مال را گرفته باشد، ضامن نیست، در غير اين صورت، ضامن ارباب زکات است و باید به اندازه زکات به مصرف آن برساند و اگر پس از مصرف كردناز طرف مالک فریب خورده باشد، می‌تواند عوض آن را از وی پس بگیرد. صورت دوم: مالی را پرداخته که برای زکات کنار نگذاشته است، در این صورت در هر حال زکات پرداخت نشده است و باید مالک دوباره زکات بدهد (هر چند استناد حجت شرعی مال خود را به آن شخص داده باشد) و اگر گیرنده، اشتباه مالک را بداند یا احتمال بدهد نباید مالي را که مالک به گمان مورد مصرف بودن زکات به وی می‌دهد بگیرد، ولي آن را بگیرد و تلف کند یا تلف شود، ضامن است و باید عوض آن را به مالک بدهد، ولي اگر گیرنده اشتباه مالک را نمي‌دانسته و آن مال را گرفته و تلف کرده یا تلف شده، ضامن نیست. در هر حال، اگر آن مال موجود باشد، مالک می‌تواند آن را پس بگیرد، هر¬چند این کار واجب نیست. [6]

منابع:

1. خویي: رساله، م 2030؛ سیستانی: رساله، م 1980؛وحيد: رساله، م 2039؛صافي: رساله، م 2030.
2. امام: رساله، م 2022؛‌ نوری: رساله، م 2018.
3. بهجت: رساله، م 1531.
4. فاضل: رساله، م 2061.
5. مكارم: رساله، م 1716.
6. شبیری: رساله، م 1944 و 2030.