دیگر احکام خمس (آیت الله عبدالله جوادی آملی)

مبدأ سال خمسی

مسأله ۵۹۴.:

مبدأ سال خمسی و محاسبه خمس، برای کسانی که از شروع به کار، فایده و سود به دست می آورند، مانند کارگران روزانه، از زمان سوددهی است؛ ولی برای افرادی که میان هزینه های سرمایه گذاری و سوددهی آن فاصله هست، آغاز محاسبه هزینه او، آغاز به کار اوست؛ یعنی تمام هزینه هایی که پیش از سوددهی انجام داده است، آنها را از سود به دست آمده کسر میکند و خمس سود مانده را در پایان سال پرداخت می کند.

مسأله ۵۹۵.:

معیار در سال خمسی، لزوما ماههای سال قمری نیست، بلکه هر کس می تواند ابتدای کسب و کار خود را بر اساس ماههای سال شمسی محاسبه نماید و پس از گذشت یکسال شمسی از اولین ماه احتساب شده، خمس باقی مانده درآمد خودش را بپردازد.

محاسبه قبل و بعد از سال

مسأله ۵۹۶.:

در محاسبه و پرداخت خمس، تأخیر از سال مالی جایز نیست؛ ولی زودتر از پایان سال مالی می توان، درآمد و هزینه ها را محاسبه و خمس آن را پرداخت کرد.

استثنای هزینه ها

مسأله ۵۹۷.:

هزینه ای که برای کسب و تجارت انجام می شود، از سود آن کسر می شود، چنانکه هزینه سالانه خود شخص و عیال و فرزندان او از درآمد سال کسر شده و خمس سود مانده پرداخت می شود.

مسأله ۵۹۸.:

اموالی که جزء هزینه اند دو بخش دارند: ۱. ابزار ماندنی یا هزینه غير جاری؛ مانند مسكن، وسیله نقلیه، وسایل خانه و زندگی که پس از استفاده از بین نمی روند و خمس ندارند. ۲. هزینه های جاری و غیر ماندنی؛ مانند خوراکیها، نوشیدنی ها و دیگر هزینه های از میان رفتنی. از این وسایل هر چه در پایان سال بماند، باید خمس آن را پرداخت کرد.

مسأله ۵۹۹.:

استثنائات هزینه های شخص و عائله او از درآمد کسب دو بخش دارند: 1. هزینه های رایج؛ مانند خوراک روزانه، پوشاک و مسکن متعارف. ۲. هزینه های غیر روزانه که شارع مقدس، آن را واجب کرده باشد؛ مانند سفر حج واجب، کفاره روزه و قسم، دیه و مانند آن؛ همچنین اموری که انجام دادن آنها مستحب باشد، مانند زیارت مشاهد مشرفه، عمره، صدقات مستحب یا انجام دادن آنها مباح باشد، مانند هدیه و مهمانی و سفرهای تفریحی و مانند آن که این امور مباح باید مطابق شأن او باشد.

مسأله ۶۰۰.:

اگر کسی بیشتر از مطابق شأن خود هزینه کرده باشد، به مقدار شان او، جزء هزینه حساب میشود و بیش از آن، اسراف بوده و باید خمس آن را بپردازد.

مسأله ۶۰۱.:

در امور مباح، مانند هدیه و کادو دادن یا سفرهای تفریحی هزینه ها باید مطابق شأن مكلف باشد؛ برای مثال، اگر کسی قصد سفر تفریحی دارد و همتاهای او با ماشین یا به هتل های معمولی می روند، اگر او با هواپیما ؛ یا به هتل های گران قیمت برود، مطابق شأن او نیست، پس باید هزینه های اضافی را محاسبه نماید و خمس آن را بپردازد؛ ولی در سفرهای مستحب و زیارتی هرچند تکرار شود یا در کارهای خیر، هر مقدار بخواهد به امور خیریه کمک کند، اسراف نیست، زیرا در امور آخرت، شأن دنیایی افراد ملاحظه نمی شود. البته اسراف در هیچ مورد روا نیست.

مسأله ۶۰۲.:

اگر کسی به عمد جنایتی کرده، پرداختن دیه یا ارش و غرامت - مانند جنایت خطایی - جزء هزینه او شمرده می شود؛ اما اگر کسی بی مبالات است و مال یا جان مردم را از بین می برد و مجبور می شود کفاره، دیه و غرامت بپردازد، بعید است این هزینه ها جزء هزینه او محسوب شود و در این گونه موارد نیز باید خمس آن را بپردازد.

مسأله ۶۰۳.:

اگر در هزینه بودن مالی شبهه باشد، یعنی شک کرده پولی که مصرف شده است آیا صرف هزینه زندگی شده یا به مصرف غیر هزینه رسیده است؛ برای مثال، شخص نمیداند فلان مبلغ را به کسی قرض داده یا صرف هزینه زندگی کرده است، در این صورت، نسبت به این مقدار، برائت جاری می شود و لازم نیست خمس آن را بدهد. البته بعد از رفع شبهه، حكم آن معلوم خواهد شد.

ابزار ماندنی

مسأله ۶۰۴.:

وسایلی که در طول سال مورد استفاده قرار می گیرد، خواه از بین بروند و خواه از بین نروند، جزء هزینه خواهند بود، بنابراین اگر لوازمی، مانند فرش، ظرف، خانه و مانند آن تا پایان سال خمسی باقی مانده باشند، خمس ندارند و در محاسبه سالهای بعد نیز مطرح نمی شوند.

صرفه جویی یا تبرع در هزینه

مسأله ۶۰۵.:

اگر کسی غیر از درآمد کسب، مال دیگری دارد که خمس آن را پرداخته است؛ یا متعلق خمس نیست، این شخص می تواند هزینه سال جاری را از درآمد همین سال بپردازد؛ یا از مالی که مخمس شده است؛ یا متعلق خمس نیست بپردازد؛ یا از هر دو مال محاسبه نماید.

مسأله ۶۰۶.:

اگر کسی خود را در مضیقه اقتصادی قرار دهد و صرفه جویی کند، خمس مقدار صرفه جویی شده را باید بپردازد؛ همچنین است اگر دیگری هزینه های او را به جهت نذر یا تبرع بپردازد و او از درآمد کسب خودش چیزی را هزینه نکند، باید خمس تمام درآمد سال را بپردازد و نمی تواند به مقداری که معادل هزینه اش بوده، از درآمد کسر نماید.

خمس درآمد بانوان

مسأله ۶۰۷.:

خانمی که درآمد شغلی یا ملکی دارد؛ ولی هزینه زندگی او را شوهرش می پردازد، تمام درآمد خودش را باید تخمیس کند؛ اما هزینه هایی که بر شوهرش واجب نیست - مانند سفر زیارتی مستحب، سفر تفریحی مباح، خرید وسایل یا هدیه و کادو برای بستگان خود و مانند آن - این گونه هزینه ها را می تواند مطابق شأن خود و بدون اسراف از درآمد خودش کسر کند و خمس بقیه را بپردازد.

مسأله ۶۰۸.:

خانمی که درآمدی دارد و هزینه زندگی او به عهده شوهرش است، اگر شوهرش مخارج زندگی او را نپردازد و ایشان از درآمد خودش هزینه نماید، آن مقداری که صرف کرده است، جزء هزینه او شمرده می شود و خمس ندارد.

مسأله ۶۰۹.:

اگر کسی از ابتدای سال خمسی تا به دست آوردن درآمد، هزینه ای برای خود و خانواده خود نموده است، خواه از سرمایه و خواه قرض گرفته باشد و خواه از مال مخمس خودش مصرف کرده باشد، هزینه او محسوب شده و از درآمد سال مالی او کسر میشود و بقیه درآمد سال، خمس دارد.

هزینه بدون استفاده

مسأله ۶۱۰.:

اگر کسی لوازمی از درآمد سال مالی خریده است و استفاده نمود و پس از چند سال نیازی به آن نداشت؛ برای مثال: کسی کتابهایی خریده بود و الآن نیازی به آن ندارد؛ یا خانمی زیورآلات خرید، حالا که پیر شده است نیازی به زیور آلات ندارند، در این گونه موارد، اقوا آن است که خمس ندارند.

وفات در بین سال خمسی

مسأله ۶۱۱.:

کسی که سال خمسی دارد، اگر در اثنای سال بمیرد، باید هزینه تا زمان فوت او از درآمدش کسر و بقیه آن را تخمیس نمایند. نباید هزینه تا پایان سال خمسی را کسر نمایند. البته هزینه های کفن و دفن ميت، از درآمدش کسر میشوند.

هزینه سفر حج

مسأله ۶۱۲.:

اگر کسی از درآمد سال مالی مستطیع شد و در همان سال به حج مشرف شد، هزینه مسافرت او خمس ندارد؛ همچنین است اگر از درآمد سال مالی به حج مستحبی برود، جزء هزینه سال محسوب می شود و خمس ندارد.

مسأله ۶۱۳.:

اگر کسی از درآمد سال، استطاعت مالی برای حج پیدا کرد؛ ولی راه آن بسته بود یا نوبت به او نرسید که به حج برود، در این صورت، خمس آن مال را باید بپردازد؛ ولی اگر راه برای او باز است؛ ليکن معصیت کرد و عمل واجب حج را انجام نداد، بنا بر احتیاط واجب، باید خمس آن مال را بپردازد.

مسأله ۶۱۴.:

اگر کسی در آمد چند سال را برای سفر حج فراهم کرد و به مکه رفت، همه آن اموال جزء هزینه سالهای او شمرده می شود و هیچ کدام خمس ندارد، هرچند احتیاط مستحب آن است که خمس سالهای قبل از حج را بپردازد.

استثنای اقساط وام و خسارتها

مسأله ۶۱۵.:

اگر کسی در یک سال خمسی درآمدی نداشت، نمی تواند هزینه آن سال را از درآمد سال بعد کسر نماید. بلی، اگر برای مخارج این سال مقداری قرض کند، در سال بعد می تواند آن وام را از درآمد سال جدید پرداخت نماید و جزء هزینه سال بعد قرار دهد.

مسأله ۶۱۶.:

اگر کسی در یک سال خمسی، درآمدش از هزینه او کمتر بود و از سرمایه مصرف کرد، نمی تواند کسری این سال را از درآمد سال بعد جبران و جایگزین نماید و اگر برای تأمین هزینه سال قبل وام گرفته باشد، می تواند این وام را از درآمد سال بعد کم نماید و جزء هزینه او محسوب می گردد و خمس ندارد.

مسأله ۶۱۷.:

اگر کسی برای تأمین کسری هزینه خود وام گرفته باشد و می توانست آن وام را در سال قبل تسویه نماید؛ ولی انجام نداد، می تواند آن وام را از درآمد سال بعد پرداخت نماید. اگرچه این وام، هزینه سال قبل است؛ ولی پرداخت آن، جزء هزینه سال جدید شمرده می شود و خمس ندارد.

مسأله ۶۱۸.:

اگر کسی برای تأمین هزینه روزانه خود وام گرفته باشد، بازپرداخت این گونه وام، از درآمد سال کسر می شود و خمس ندارد.

مسأله ۶۱۹.:

اگر شخصی برای رفاه و آسایش مناسب خود وامی گرفت و مثلا ماشین سواری خرید و حادثه ای پیش آمد و از بین رفت، در این صورت، بازپرداخت این وام جزء هزینه او خواهد بود و خمس ندارد.

مسأله ۶۲۰.:

اگر کسی برای آسایش بیشتر و برای تفریح و تفرج که مورد نیاز ضروری او نیست، ماشین یا باغی خرید، در این گونه موارد پولی که برای آن داده است، جزء هزینه سال او نیست و باید خمس آن را بپردازد و اگر برای خرید آن وام گرفته باشد، پرداختن آن، جزء هزینه شمرده نمی شود و هر مقدار از اقساط را که از درآمد پرداخت کرده است، محاسبه نماید و خمس آن را بپردازد.

مسأله ۶۲۱.:

اگر کسی در سال قبل وامی گرفته بود و هزینه کرد، چنانچه آن وام را برای نیاز ضروری و مطابق شأن خود مصرف کرده بود، آن را می تواند از درآمد امسال پرداخت کند و خمس ندارد؛ اما اگر آن وام را در موارد غیر ضروری مصرف کرد، در این صورت، جزء هزينه او نیست و باید نخست خمس درآمد را و سپس وام را بپردازد. در هر دو فرض، فرقی نیست که قدرت و تمکن بر ادای وام داشته باشد؛ یا نداشته باشد.

مسأله ۶۲۲.:

اگر شخصی بعضی از لوازم زندگی او از بین رفت . مثلا بر اثر آتش سوزی فرش یا لوازم دیگرش سوخت یا سرقت شد - اگر تا آخر سال خمسی از درآمد سال تهیه نکرد، می تواند این خسارت را از درآمد سال کسر نماید و خمس سود مانده را بپردازد.

مسأله ۶۲۳.:

اگر کسی چند نوع کسب و پیشه دارد . مثلا هم تجارت می کند، هم زراعت، هم کارخانه دارد یا در چند شهر و مکان تجارت فرش فروشی دارد . در هر صورت، اگر در یک نوع کسب یا در یک مغازه یا در یک زمان خاص از سال ضرر کرد یا تلف شد، می تواند آن ضرر و خسارت را از سود دیگر کسب و کار جبران نماید و خمس زاید بر آن را بپردازد.

مسأله ۶۲۴.:

کسی که چند نوع تجارت یا در چند شهر کارگاه و مغازه دارد، خواه برای هر نوع تجارت دفتر مرکزی و حساب جداگانه داشته باشد و خواه تمام محاسبات را در یک دفتر مرکزی حسابرسی نماید، در هر دو صورت، می تواند ضرر و خسارت یک کارگاه و مغازه را از مجموع سود و درآمدش کسر نماید.

مسأله ۶۲۵.:

اگر کسی در تجارت یا زراعت و غیره در یک سال خمسی ضرر و زیان کرد، نمی تواند این ضرر و خسارت را از درآمد سال آینده کسر نماید. البته قبلا گفته شد که اگر برای تأسیس کارگاه تجاری یا زراعت و غیره، چند سال هزینه کرد، پس از سوددهی می تواند تمام هزینه های آن کارگاه را از درآمد کسر نماید.

مسأله ۶۲۶.:

در محاسبه کردن ضرر و خسارت از درآمد سال، تفاوتی نیست که در اوایل سال سود به دست آورد و بعدا متضرر شود یا خسارت ببیند؛ یا اینکه در ابتدای سال ضرر کند و بعدا سود نماید، در هر دو صورت، ضرر و خسارت را می تواند از درآمد کسر نماید و سود مانده را تخمیس کند.

متعلق خمس، عين يا ذمه و تصرف در آن

مسأله ۶۲۷.:

خمس به عين مال و درآمد تعلق می گیرد؛ نه ذمه و (به نحو اشاعه است؛ نه کلی في المعين). مالک و خمس دهنده نمی تواند خمس را به ذمه خود منتقل نماید، هرچند می تواند خمس را از مال دیگر بپردازد و در مال مورد تعلق خمس تصرف کند، چنان که می تواند با اذن فقیه جامع شرایط فتوا خمس متعلق به عین را به ذمه بگیرد و در آن مال تصرف کند.

مسأله ۶۲۸.:

شخصی که در پایان سال خمسی محاسبه کرد و خمس بدهکار شد، تصرف در آن مال، پیش از پرداختن خمس جایز نیست، مگر آنکه از حاکم شرع اذن بگیرد.

مسأله ۶۲۹.:

اگر شخصی در اثنای سال سودی به دست آورد، می تواند با همان درآمد و سود دوباره تجارت کند و سود جدیدی به دست آورد و در پایان سال خمسی همه درآمدها را با هم جمع می کند و پس از کسر هزینه های تجارت و هزینه های زندگی خود، خمس سود خالص را بپردازد.

مسأله ۶۳۰.:

در اثنای سال خمسی می توانند خمس را بپردازند و در پایان سال خمسی و محاسبه هزینه سال و مشخص شدن مقدار سود و خمس آن، مانده خمس را تأدیه نمایند؛ چنانچه مقدار خمسی که در وسط سال پرداخته بیش از مقدار خمسی بود که در پایان سال خمسی حسابرسی کرده است، در این صورت، می تواند مقدار زائدی که پرداخت کرده بود را پس بگیرد.

مسأله ۶۳۱.:

اگر کسی با مال خمس نداده کالایی بخرد، تصرف در آن جایز نیست، بنابراین اگر خانه یا لباسی را با مال خمس نداده بخرد، نمی تواند در آن نماز بخواند، همچنین اگر آب بها را از پول غیر مخمس بپردازد، نمی تواند با آن آب وضو بگیرد یا غسل کند، مگر آنکه وجوهی که پرداخت می شود، هزینه خدمات آبرسانی باشد؛ نه هزینه خود آب.

مسأله ۶۳۲.:

اگر کسی هزینه های سفر حج یا زیارتهای مستحبی یا عروسی فرزند خود را در روزهای پایانی سال خمسی انجام داد که بخشی از این هزینه ها در پایان سال خمسی و بخش دیگر آن در سال جدید انجام شد، آن مقداری که در سال خمسی جاری هزینه می شود، جزء مؤونه همان سال شمرده می شود و خمس ندارد. مقداری که در سال جدید هزینه می شود، مربوط به محاسبات سال جدید است.

خمس مطلق درآمد

مسأله ۶۳۳.:

آنچه متعلق خمس است، مطلق در آمد است؛ نه خصوص درآمد کسب، بنابراین جایزه، هبه، صله، هدیه و مانند آنها متعلق خمس است، هرچند مقدار کم آنها خمس ندارد.

عدم تكرار خمس

مسأله ۶۳۴.:

مالی که به هر عنوانی خمس آن داده شد، دوباره خمس ندارد؛ برای مثال، اگر مالی به عنوان معدن یا غوص یا گنج و مانند آن، خمسش داده شد و همه با مقداری از آن در پایان سال باقی بماند، خمس ندارد.

مسأله ۶۳۵.:

اگر کسی حرفه و شغل خود را معدن داری، غواصی، گنج یابی و دسترسی به غنائم جنگی قرار داد و درآمدی به دست آورد، در هر سال فقط یک بار بر او خمس واجب است و چنین نیست که یک بار به عنوان معدن، یا غوص، یا کنز یا غنائم جنگی خمس بپردازد و بار دوم به عنوان ارباح مکاسب، خمس بر او واجب باشد؛ اما زمینی که کافر ذمی از مسلمان میخرد، دلیل مخصوص به خودش را دارد و به عنوان غنیمت نیست.

مسأله ۶۳۶.:

در مال حلال مخلوط به حرام مسلما دوبار تخمیس است؛ یک بار به عنوان مال حلال مخلوط به حرام خمس دارد و سپس باقیمانده آن از هزینه سال، به عنوان ارباح مکاسب خمس دارد؛ همچنین اگر در معدن داری، یا غواصی، یا گنج یابی و غنائم جنگی، مال حرام در آن مخلوط شد، دوبار تخمیس میشود.

مسأله ۶۳۷.:

اگر کسی مال مخلوط به حرامی را با کسب به دست آورده و خمس آن را پرداخته است، در پایان سال خمسی، پس از کسر هزینه سال، اگر از آن مال چیزی مانده باشد، به عنوان ارباح مکاسب خمس دارد. عدم لزوم پرداختن خمس از عین مال مورد تعلق خمس

مسأله ۶۳۸.:

در مواردی که باید خمس پرداخت شود، لازم نیست آن را از عین همان مال بپردازد، بلکه می توان از مال دیگر پرداخت کرد، به شرط آنکه به ضرر مستحقان خمس نباشد.