أحکام وقف
[مسائلى در وقف]
سوال 1 :
- در زمان طاغوت، توليت آستان قدس رضوى پنج تخته قالى حضرت رضا عليه السّلام را جهت مسجد اسفراين فرستاده بود، لطفا بفرمائيد اين فرشها بايد مطابق وقف صاحبش به مشهد عودت داده شود و يا در همان مسجد باقى بماند و يا حکم ديگرى دارد؟
جواب:
- به متصدّى شرعى آستانه مقدّسه مراجعه شود.
سوال 2 :
- محترما معروض مى‌دارد که نصف آب قنات اين قريه با مقدارى از اراضى آن متعلّق به آستان قدس رضوى مى‌باشد، اين آب به تناسب و مقدار احتياج هر يک از زارعين قريه در إجاره آنها بوده، و کسى که کشت و کار بيشترى داشته آب بيشترى را إجاره کرده، و کسى که زراعتى کمتر داشته آب کمتر مى‌برده است. در سنه 1350 به وسيله إداره إصلاحات ارضى دولت طاغوتى براى همه سند يکنواخت تنظيم شده و اين خود باعث اختلاف در محلّ گرديده است؛ (چونکه در سند براى هر يک از مستأجرين يک ساعت و ربع آب فروشى شده، آنان که کمتر دارند مى‌گويند: "بايد به اندازه سند به ما آب بدهند"
استفتاءات، ج3، ص: 27
آنان که بيشتر دارند مى‌گويند: ما إجاره آستانه را مى‌دهيم و آب براى خودمان لازم است) آيا برابر تقسيم اسناد رفتار بشود؟ و يا هر کسى هرچه در گذشته آب مى‌برده حال هم ببرد؟
لازم به تذکّر است که هنوز "آب" برابر سيره گذشته در تصرّف زارعين است، ضمنا إجاره هر فنجان آب در سندهاى طاغوتى ساليانه مبلغ هفتاد ريال تعيين شده و حال هر فنجان إجاره عادلانه‌اش پنجاه ريال است و متصرّفين آب حاضرند با کمال ميل إجاره وقت را به آستانه پرداخت نمايند. لطفا جواب مسأله را مرقوم فرمائيد؟
جواب:
- تصرّف در موقوفات مربوط به آستان قدس بايد طبق نظر متصدّى شرعى آستانه مقدّسه باشد.
سوال 3 :
- حدود هفتاد سال قبل شخصى به نام اکبر مسعود (معروف به صارم الدوله، حاکم وقت اصفهان که از شاهزادگان قاجاريّه بوده) مقدار زيادى از أملاک و أبنيه متعلّق به خود را وقف نموده که در همان زمان نيز به ثبت رسيده است. در وقفنامه قيد گرديده که "عوائد حاصله از موقوفات به مصرف پيشرفت آموزش و پرورش استان اصفهان و نشر معارف اسلامى برسد، و توليت موقوفه در هر زمان با استاندار وقت اصفهان باشد" در رژيم طاغوت بسيارى از اماکن متعلّق به اين موقوفه تصرّف شده که پس از پيروزى انقلاب شکوهمند اسلامى ايران مقدارى از آنها بازگشته است، ولى عدّه‌اى ديگر از متصرّفين به عنوان اينکه واقف شاهزاده قاجار بوده و اين أموال را به ستم تملّک نموده تمکين نمى‌کنند. اينک با تقديم وقفنامه موقوفه استدعاء دارد نظر مبارک را مرقوم فرمائيد تا تکليف متولّى معلوم گردد.
استفتاءات، ج3، ص: 28
استفتاءات ج3 35 ج ..... ص : 35
جواب:
: در فرض سوال وقف مزبور محکوم به صحّت است، و اگر مدّعى بر أملاک و أبنيه مذکور پيدا شود بايد آن را ثابت کند، و پس از ثبوت اگر ورثه موجود است به آنها داده شود، و گرنه با إذن فقيه به فقرا بدهند.
سوال 4 :
- به استحضار مى‌رساند: چندى قبل که شرفياب حضور شدم به عرض رساندم که وزارت مسکن و شهرسازى به استناد تصميم مورّخ 20/ 10/ 1358 کميسيون شوراى انقلاب جمهورى اسلامى ايران اراضى موقوفات محدوده شهرها را اراضى موات تلقّى، و از دخالت متولّيان و نظّار و سازمان اوقاف جلوگيرى، و نسبت به تصرّف و واگذارى و فروش آن به اشخاص إقدام مى‌نمايد. فرموديد: "موقوفات را شامل نمى‌شود" و اوامرى در اين خصوص نيز به مسؤولين دفتر صادر فرموديد. اين جانب نيز مراتب را به استحضار رئيس جمهور وقت رساندم، و تقاضا کردم نسبت به مستثنى نمودن اراضى موقوفات (که لايحه آن تقديم شوراى انقلاب جمهورى اسلامى شده است) به منظور جلوگيرى از تضييع حقوق آنها إقدام عاجلى معمول فرمايند؛ چون تاکنون نسبت به لايحه پيشنهادى سازمان اوقاف تصميمى اتّخاذ نشده تقاضا دارد در صورت اقتضا نظر مبارک را در جهت مستثنى نمودن اراضى موقوفه (از لايحه قانونى اراضى موات) أمر به ابلاغ فرمائيد.
جواب:
- زمينهاى موقوفه بايد به حال وقفيّت باقى [بماند] و عمل به وقف شود.
استفتاءات، ج3، ص: 29
سوال 5 :
- مزرعه موقوفه‌اى است که طبق وقفنامه‌هاى مربوطه حدود آن مشخّص است، و تقريبا دو سوّم آن تحت کشت و بقيّه‌اش زمين موات است (که کشاورزان مزرعه جهت دامدارى و تعليف گوسفند از آن استفاده مى‌کرده و إجاره‌اش را به موقوفه مى‌پرداخته‌اند) آيا اراضى موات مذکور از نظر شرعى حريم مزرعه موقوفه است و بايد عمل به وقف شود يا خير؟
جواب:
- بايد به همان نحو که عمل مى‌شده عمل شود.
سوال 6 :
- پس از عرض سلام تقاضا داريم که به سوالات ذيل پاسخ عنايت فرمائيد:
1- اگر مکانهائى را که وقف مدرسه يا مسجد يا جهات ديگر است در زمانى که إجاره آنها مثلا ماهى سى تومان بوده تصرّف نموده، بعدا إجاره بالا رفته (به طورى که اگر تخليه کند متولّى يا حاکم شرع مى‌تواند ماهى سيصد تومان إجاره بگيرد) آيا جائز است که تخليه نکند و إجاره کمتر بدهد؟
2- در صورت عدم جواز، آيا نسبت به آنچه در زمان طاغوت کمتر داده به متولّى يا حاکم شرع بدهکار است؟
3- آيا متولّى شرعى يا حاکم شرع مى‌تواند به کمتر از اجرة المثل إجاره بدهد؟
4- آيا آنچه در زمان طاغوت بابت إجاره به إداره اوقاف داده (نه به متولّى شرعى يا حاکم شرع) إجاره محسوب مى‌شود؟
5- آيا بر کسى که مى‌داند پدرش مدّتها از اين قانون طاغوتى استفاده کرده (کمتر از اجرة المثل به متولّى شرعى يا حاکم شرع رسانده، يا اصلا نرسانده) واجب است در صورتى که از پدر مالى به إرث رسيده جبران کند؟
استفتاءات، ج3، ص: 30
جواب:
: 1- بايد بعد از انقضاء مدّت إجاره، محلّ را تخليه و يا تجديد إجاره از متولّى شرعى نمايد.
2- اگر بدون تجديد إجاره کمتر از اجرة المثل داده ضامن بقيّه اجرة المثل است.
3- جائز نيست مگر در صورتى که مصلحت وقف در آن باشد.
4- محسوب نمى‌شود و بايد مال الإجاره را به متولّى شرعى داد.
5- آنچه از اجرة المثل نپرداخته دين است، و بايد از ترکه پرداخت شود.
سوال 7 :
-
سوال 1 :
- در بين رقبات موقوفات گاهى اراضى شن و ماسه يا خاک رس پيدا مى‌شود (که تاکنون عوائد آن در جهت إجراء نيّات واقف به مصرف مى‌رسيده) اخيرا برخى از دوائر دولتى مدّعى هستند که اين نوع معادن جزء انفال است.
آيا اين نحوه از معادن شرعا انفال محسوب مى‌شوند يا موقوفه هستند؟
جواب:
- اينها انفال نيستند و موقوفه هستند.
سوال 2 :
- برخى از موقوفات به دلائل مختلف در زمان طاغوت به فروش رسيده، و إدارات اوقاف يا متولّيان وقف از محلّ ثمن آنها إقدام به خريد سهام بانکها کرده‌اند، اين بانکها پس از پيروزى انقلاب اسلامى ملّى شده‌اند. آيا سهام وقف
استفتاءات، ج3، ص: 31
نيز مانند سهام اشخاص ملّى مى‌شود يا بايد در جهت إجراء نظر واقف به مصرف برسد؟
جواب:
- آنچه أملاک موقوفه است به وقفيّت باقى، و ملّى نمى‌شود "1".
سوال 8 :
- بعضى از شهرداريها- بخصوص شهردارى تهران- قسمتهائى از اراضى موقوفات را بدون کسب نظر و أخذ موافقت متولّيان به عنوان طرح فضاى سبز و غيره سالها معطّل نموده و عملا موقوفات را مسلوب المنفعه مى‌نمايند.
با عنايت به اينکه متولّيان و إدارات اوقاف موظّف هستند رقبات موقوفات را با رعايت غبطه وقف به إجاره واگذار و مورد بهره بردارى قرار دهند، آيا اين عمل شهردارى مجوّز شرعى دارد يا خير؟
و در صورتى که لازم باشد اين قبيل اراضى مورد استفاده طرحها قرار گيرد آيا شهردارى‌ها موظّف به پرداخت اجرة المثل و مال الإجاره اراضى مزبور از تاريخى که طرح را إعلام مى‌دارند هستند يا خير؟
جواب:
- همان گونه که قبلا پاسخ داده شده وقف از وقفيّت خارج نمى‌شود، و تصرّف در آن منوط به إجازه متولّى شرعى با مراعات مصلحت وقف است. و در مورد سوال دوّم نيز چنانچه خواستند استفاده کنند بايد اجرة المثل بپردازند.
سوال 9 :
- از قديم الايّام قراء موقوفه اکثرا داراى اراضى زير کشت، بائر،
استفتاءات، ج3، ص: 32
چراگاه، مرتع، تپه و کوه بوده‌اند که شش دانگ به ثبت مى‌رسيده و از اراضى چراگاه و مرتع به طور طبيعى بهره بردارى مى‌شده است.
1- آيا اراضى مورد تعليف و مراتع مجاور اراضى زير کشت، جزء موقوفه محسوب مى‌شود يا خير؟
2- آيا اين قبيل اراضى که داراى بوته‌هاى گياه بيابانى است و جهت تعليف همگان استفاده و بهره دهى دارد، جزء اراضى موات است يا نه؟
جواب:
- اراضى مذکور تابع اراضى موقوفه است هر چند که موات است، و احياء آن جائز نيست.
سوال 10 :
- استدعا دارم نظر عالى را نسبت به زمينهاى موقوفه‌اى که جنگلبانى و غيره تصرّف نموده‌اند مرقوم فرمائيد.
جواب:
- جواز تصرّف در وقف مشروط است به نظر متولّى شرعى آن.
سوال 11 :
- ساختمان حسينيّه فرسوده‌اى در يکى از محلّات شهر قرار گرفته که مورد نياز آموزش و پرورش جهت واحد آموزشى است، آيا إداره اوقاف و يا متولّى حسينيّه مى‌تواند آن را إجاره بدهد، به طورى که در أيّام عزادارى حضرت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام مورد بهره بردارى باشد و بقيّه أيّام هم آموزش و پرورش از آن بهره بردارى نمايد؟
جواب:
- استفاده از حسينيّه در غير جهت وقف جائز نيست.
سوال 12 :
- 1- براى تفکيک و قطعه بندى اراضى موقوفات در بعضى نقاط،
استفتاءات، ج3، ص: 33
شهردارى مى‌خواهد (براى زيبائى شهر) مقدارى از زمين را مبدّل به فضاى سبز نمايد: با عنايت بر اينکه آن مقدار اراضى از وقفيّت خارج مى‌شود و به غبطه موقوفه نمى‌باشد چه مى‌فرمائيد؟
2- درباره جادّه سازى و خيابان بندى در اراضى موقوفات (به وسيله وزارت راه و يا شهردارى) نسبت به باقى بودن وقف به وقفيّت و نگهدارى و حفظ موقوفات چه تکليفى صادر مى‌فرمائيد؟
جواب:
- أمر وقف موکول به نظر متولّى شرعى و مراعات جهت وقف است، و هرگونه تغيير و تبديل منافى جهت وقف جائز نيست.
سوال 13 :
- مبلغى از موقوفاتى نزد اين حقير (به عنوان امين موقوفه) از بابت زيارت عتبات عاليات هست. إداره اوقاف طبق دستور سازمان اوقاف نوشته‌اند که به حساب جنگ زدگان واريز کنيد. آيا إجازه مى‌فرمائيد که به حساب جنگ زدگان واريز نمايم و فيش آن را به اوقاف بدهم؟
جواب:
- عوائد وقف بايد در همان جهتى که در وقف تعيين شده به مصرف برسد، و اگر در حال حاضر إمکان صرف نيست صبر کنند تا در آينده إمکان صرف در جهت وقف حاصل شود.
سوال 14 :
- در رژيم طاغوت بدون اينکه پولى بدهند قسمتى از زمينهاى قبرستانى را تصرّف کرده و چند مدرسه، دبستان و دبيرستان ساخته‌اند. اکنون در حکومت اسلامى نماز خواندن و تصرّفات ديگر در آن مدارس چگونه است؟
استفتاءات، ج3، ص: 34
جواب:
: اگر وقف بودن زمين براى قبرستان معلوم نيست إشکال ندارد.
سوال 15 :
- از وسط قبرستان روستاى ما که هنوز در آن ميّت دفن مى‌کنند جادّه‌اى کشيده شده است، مزار مطهّر شهداى اين روستا کنار جاده مزبور قرار دارد، ولى کسانى که در قسمت شرقى اين مزار زندگى مى‌کنند راه عبورشان از روى همين قبرها است. آيا مى‌شود جادّه مزبور را از طرف شرقى اين قبرستان که هنوز قبرهاى آن معلوم نيست عبور داد يا خير؟
جواب:
- اگر زمين، وقف براى دفن اموات مسلمين باشد و يا آنکه احداث جادّه موجب نبش قبر يا هتک قبور مسلمين شود جائز نيست.
سوال 16 :
- حسينيّه‌اى است داراى دو طبقه؛ طبقه بالا جاى زنان و طبقه پائين جاى مردان است، و به همين نيّت ساخته شده، و داراى توليت و وقفنامه است، عدّه‌اى مى‌خواهند طبقه بالا را کتابخانه درست کنند، مستدعى است حکم مسأله را بيان فرمائيد؟
جواب:
- تغيير وقف جائز نيست.
سوال 17 :
- اين جانب مستأجر هستم، از 25 سال قبل بالا خانه موقوفه‌اى را براى سکونت اجاره کرده‌ام و متحمّل مخارجى براى تعمير و تکميل آن شده‌ام، آيا شرعا حقّ مطالبه و وصول آن را از متولّى موقوفه (که تاکنون کمترين خرجى را ننموده است) دارم؟
استفتاءات، ج3، ص: 35
استفتاءات ج3 43 س: 4 ..... ص : 43
جواب:
: اگر بدون دستور متولّى خرج کرده‌ايد حقّ نداريد به او رجوع کنيد.
سوال 18 :
- زمينى مزروعى است که داراى قطعات مجزّى و مالکين متعدّد است، و در بين آنها قطعات پراکنده وقفى نيز وجود دارد. آيا مى‌توان قطعات وقفى اين زمين را با قطعات مالکين ديگر تعويض نمود تا به صورت قطعه واحدى در آيد؟
جواب:
- تغيير و تبديل وقف، با إمکان بهره بردارى از آن جائز نيست.
سوال 19 :
- زمينى بدون اطّلاع بر موقوفه بودن آن جهت کوره آجر پزى خريدارى گشته و کوره حفر شده است، پس از يک سال معلوم شده که زمين مزبور وقف بر أولاد مى‌باشد. آيا مى‌شود براى آجر پزى از خاک آن استفاده کرد يا نه؟
جواب:
- معامله باطل است و در فرض مذکور تصرّف جائز نيست.
سوال 20 :
- محلّى احتياج به حمّام دارد، آيا إجازه مى‌فرمائيد زمين موقوفه را با إجازه متولّى و تصديق خبره إجاره کنند و روى آن حمّام بسازند؟
جواب:
- با مراعات جهت و مصلحت وقف، مانع ندارد.
سوال 21 :
- اگر واقف مقرّر کرده باشد که موقوفه براى مدّت بيش از مثلا بيست سال إجاره داده نشود ولى متولّى موقوفه را براى مدّت بيشتر (مثلا سى سال) إجاره
استفتاءات، ج3، ص: 36
بدهد، آيا در فرض مذکور عقد إجاره نسبت به تمام مدّت باطل است؟ يا اينکه نسبت به بيست سال که واقف إجازه داده صحيح است و نسبت به بقيّه باطل يا فضولى است؟ يا اينکه حکم ديگرى دارد؟
جواب:
- إجاره نسبت به بيست سال صحيح است.
سوال 22 :
- خيابانى احداث شده که در مسير آن حسينيّه‌اى واقع شده است:
چنانچه إجازه فرمائيد اين حسينيّه تخريب و نزديک آن حسينيّه ديگر، بهتر و کاملتر بسازند؟
جواب:
- تخريب حسينيّه جائز نيست.
سوال 23 :
- زمينى که وقف أولاد ذکور است در مسير راه آهن قرار گرفته، شخصى که در آنجا کارمند است و در خانه إدارى سکونت دارد يا مسافرى که با قطار مسافرت مى‌کند اگر در آنجا نماز بخواند چه صورتى دارد؟
جواب:
- اگر احتمال داده شود که با نظر متولّى شرعى است مانعى ندارد.
سوال 24 :
- آيا ماليات دادن از موقوفات جزء مصارف معيّنه از طرف واقف محسوب مى‌شود و متولّى حقّ دارد بدهد يا خير؟ و همچنين از موقوفات معلوم المصرف مى‌شود به جبهه کمک کرد يا خير؟
جواب:
- پرداخت ماليات طبق مقرّرات دولت اسلامى جزء مخارج وقف است، و موقوفه بايد در همان جهت تعيين شده مصرف شود.
استفتاءات، ج3، ص: 37
سوال 25 :
- قطعه زمينى است که يک زن و بچّه در قسمتى از آن خانه ساخته‌اند، و صاحب زمين أطراف آن خانه را سنگچين کرده تا بعدا به صورت حسينيّه در آورد ولى از دنيا رفته است، آيا مى‌شود آن قسمت مورد استفاده آن زن قرار گيرد يا بايد حسينيّه ساخته شود؟ همان شخص در ميناب زمينى در نظر گرفته بوده تا مسجدى بنا نمايد و مقدارى مصالح ساختمانى در آن ريخته بود، ولى قبل از إقدام از دنيا رفت، آيا بر وارث لازم است که إقدام به ايجاد مسجد بنمايد يا اينکه مى‌تواند مصالح ساختمانى را جهت مسجد ديگرى منتقل نمايد.
جواب:
- اگر زمينها يا مصالح را وقف نکرده و يا تحويل جهت وقف نداده و وصيّت هم ننموده باشد ملک ورثه است، و هر تصرّفى در آن بخواهند مى‌توانند بکنند.
سوال 26 :
- ساختن مهديّه و حسينيّه در قبرستانى که قسمتى از آن به حالت تعطيل در آمده چه صورتى دارد؟
جواب:
- قبرستان اگر براى دفن اموات وقف شده جائز نيست.
سوال 27 :
- بانوئى زمينى از إرثيّه پدرى خودش را وقف سيّد الشهداء عليه السّلام نموده است، بعد از فوت آن مرحومه پسران او در ثبت آن اعتراض کردند و گفتند ما اطّلاعى از اين موضوع نداريم. از حضرت عالى تقاضا داريم که جواب مسأله را مرقوم فرمائيد.
استفتاءات، ج3، ص: 38
جواب:
: اگر به طريق شرعى ثابت است که زمين را وقف کرده و در زمان حيات تحويل جهت وقف داده است به إرث نمى‌رسد، و در غير اين صورت حکم سائر ترکه را دارد، و همه ورثه در آن حقّ دارند.
سوال 28 :
- اينجانب داراى خانه و زمينى هستم به مساحت تقريبى 1800 متر مربّع که نزديک به چهل سال است سند مالکيّت دارد، قريب به يک سال است که چند نفر مى‌گويند آن ملک قبرستان و وقف مى‌باشد، با توجّه به اينکه هيچ گونه مدرکى هم در اين مورد ندارند. شرعا حقّ اينجانب نسبت به آن ملک چگونه است؟
جواب:
- سند مالکيّت ميزان نيست، کسى که بر آن زمين يد مالکانه دارد حکم به مالکيّت او مى‌شود، و مجاز در تصرّفات مالکانه است، مگر آنکه شخصا علم به وقفيّت داشته باشد يا آنکه به طريق شرعى وقفيّت آن ثابت شود.
سوال 29 :
- پدر اينجانب در زمانهاى قديم زمينى را به مساحت چهل متر مربع (به عرض يک متر به طول چهل متر) براى توسعه مسجد محلّ واقع در شهرستان زنجان واگذار نموده است، أمّا در زمان طاغوت مسجد مزبور را براى احداث خيابان تخريب کرده‌اند به طورى که هم اکنون أثرى از مسجد نيست. حال با
استفتاءات، ج3، ص: 39
توجّه به اينکه مسجد خراب شده و زمين مزبور هم وقفى نبوده آيا شرعا ما حقّ داريم در آن تصرّف کنيم يا خير؟
جواب:
- اگر وقف نشده و لو به اين نحو که به قصد وقف تحويل مسجد داده شده باشد باقى بر ملک مالک است و مى‌تواند در آن تصرّف کند.