مسأله ۶۶۴.:
بر هر بالغ و عاقل، لازم است احکام معاملات را برابر فتوای فقيهان جامع شرایط یاد بگیرد تا به حرام آلوده نشود و معامله باطلی انجام ندهد.
مسأله ۶۶۵.:
مستحب است فروشنده چند چیز را رعایت کند: ۱. بین خریداران در نرخ گذاری فرق نگذارد؛ ۲. در قیمت کالا سختگیری نکند؛ ۳. پشیمانی خریدار و پس دادن کالا را بپذیرد؛ ۴. سوگند یاد نکند.
مسأله ۶۶۶.:
هرگاه شخصی در صحیح یا باطل بودن معامله ای شک کند نمی تواند آن را انجام دهد و در آن تصرف نماید، اگر حکم شرعی معامله ای را میدانست و بعد از انجام دادنش در صحیح بودن آن شک کرد، معامله صحيح است و تصرف در کالا یا بهای آن جایز است. اگر حکم شرعی معامله ای را نمی دانست و پس از انجام دادن آن، در صحیح بودنش شک کرد، نمی تواند بدون رضایت طرف داد و ستد، در کالا یا بهای آن تصرف کند.
مسأله ۶۶۷.:
کسب حلال جهت هزینه خود و عیال در صورت نداشتن مال دیگر، واجب است و در صورت داشتن مال دیگر، جهت انجام دادن کارهای خیر؛ نیز تأمین رفاه بیشتر افراد خانواده و جامعه، مستحب است.
مسأله ۶۶۸.:
برخی از شغلها مكروه و بعضی از کارها در داد و ستد کراهت دارند؛ مانند برده فروشی، کفن فروشی، فروشندگی گندم و برنج (ماده اصلی غذای جامعه به انتظار گران شدن، سر بریدن حیوانها را شغل قرار دادن، داد و ستد چیزهایی که ممکن است غالبا به ربا و مانند آن بیانجامد، خرید و فروش با افراد فرومایه، داد و ستد بین اذان صبح و طلوع آفتاب، ورود در داد و ستد دیگری به قصد خریدن کالایی که وی در صدد خریدن آن است.
مسأله ۶۶۹.:
بعضی از داد و ستدها باطل و برخی از آنها گذشته از بطلان، حرام است، مانند ۱. خرید و فروش چیزی که اصلا مالیت ندارد، بنابراین چیزی که دارای منفعت است . مانند خون و مدفوع انسان و برخی از حیوانات جهت کشاورزی - داد و ستد آنها صحیح است، هرچند نجس اند و استعمال آنها در چیزی که طهارت شرط است جایز نیست. ۲. خرید و فروش چیزی که کاربرد غالب آن حرام است؛ مانند ابزار قمار و لهو و لعب و مایه و ماده مست کننده. ۳. داد و ستدی که آمیخته به رباست. ۴. خرید و فروش مال غصبی؛ خواه مالک ناراضي آن، شخصیت حقیقی باشد یا حقوقی؛ نظیر اموال بیت المال. ۵. داد و ستد غش دار، مانند فلز بهادار که مشوب به فلز بیبها یا کم بهاست، شیر ممزوج با آب، گندم مرغوب که به نامرغوب آن مخلوط است و برای خریدار معلوم نباشد. در معامله مغشوش، اگر جنس بدلی به جای اصلی فروخته شود داد و ستد باطل است و اگر با حفظ جنس اصیل، مقداری نامرغوب مخلوط شود، داد و ستد صحیح است و خریدار فریب خورده پس از معلوم شدن، می تواند معامله را به هم بزند. ۶. داد و ستد با پولهای بی ارزش - که باطل است -
مسأله ۶۷۰.:
فروختن چیزی که نجس شده و پاک کردن آن با حفظ مالیت ممکن باشد، اشکال ندارد و اگر خریدار خواست آن را برای چیزی مصرف کند که پاک بودن شرط آن است به مانند خوراکی یا پوشاکی نماز - فروشنده باید نجس شدن آن متاع را به وی بگوید؛ همچنین در مواردی که اگر خریداری نجس بودن آن متاع را در آینده بفهمد، بر اثر آلوده شدن لوازم زندگی او، به عسر و حرج می افتد، فروشنده نجس بودن آن متاع را باید اعلام دارد، هرچند نماز در لباس متنجس، برای کسی که به آن علم ندارد، باطل نیست.
مسأله ۶۷۱.:
چیزی که نجس شده و پاک کردن آن باعث از بین رفتن مالیت آن باشد مانند روغن - فروختن آن، اگر فقط برای خوردن باشد، حرام و باطل است و اگر برای مصرفی باشد که پاک بودن شرط آن نیست - نظير سوزاندن نفت متنجس - حلال و صحیح است.
مسأله ۶۷۲.:
خرید و فروش روغن، دارو و عطری که از کشور غیراسلامی وارد می شوند، اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد، صحیح است؛ ولی روغنی که از حیوان بعد از مردن آن می گیرند، چنانچه در شهر کفر از دست کافر گرفته شود و از حیوانی باشد که اگر رگ آن را ببرند، خون از آن جستن میکند، نجس است و داد و ستد آن باطل؛ نیز اگر در شهر اسلام از دست کافر گرفته شود، خرید و فروش آن باطل است، مگر آنکه معلوم باشد که شخص کافر، آن روغن را از مسلمان گرفته است. البته اگر منفعت عقلایی داشته باشد و استفاده از آن مشروط به پاک بودن نباشد، داد و ستد آن اشکال ندارد.
مسأله ۶۷۳.:
خرید و فروش پوست رویاهی که خود مرده باشد یا به دستور اسلامی کشته نشده، اگر هیچ فایده حلال نداشته باشد، باطل است و اگر دارای فایده حلال بوده و استفاده از آن، مشروط به پاک بودن نیست، داد و ستد پوست نجس آن، صحيح است.
مسأله ۶۷۴:
داد و ستد گوشت، پیه و پوست وارد شده از کشور غیراسلامی یا گرفته شده از دست غیر مسلمان، اگر هیچ منفعت عقلایی که مشروط به پاک بودن نیست ندارد، باطل است و اگر معلوم باشد که آنها از حیوانی است که به دستور اسلام، هرچند با نظارت مسلمان مسئول، کشته شده باشد، صحیح است.
مسأله ۶۷۵.:
داد و ستد گوشت، پیه و پوستی که از دست مسلمان در سرزمین اسلامی گرفته شود، صحیح است و اگر معلوم باشد که مسلمان آن را از کافر بدون بررسی گرفته است، چون کشته شدن آن به دستور اسلامی ثابت نشده، صحیح نیست. البته اگر منفعتی داشته باشد که کاربرد آن، مشروط به پاک بودن نباشد، اشکال ندارد.
مسأله ۶۷۶.:
داد و ستد مال دیگری بدون اجازه او باطل است و تصرف در مال غصبی، حرام است، هرچند تصرف کننده آگاه، خودش غصب نکرده باشد.
مسأله ۶۷۷.:
هرگاه خریدار بر اثر غفلت، قصد جدی در معامله دارد و بنای او بر این است که پول جنس را ندهد یا از حرام بدهد، معامله صحيح است، چنانکه اگر در حال داد و ستد قصد نداشته که پول را نپردازد یا قصد داشته که از حرام بپردازد و بعد از معامله پول را نپرداخت یا از حرام پرداخت، معامله او صحیح است، هرچند مدیون خواهد بود و باید با مال حلال، دین خود را ادا کند.|
مسأله ۶۷۸.:
داد و ستد ابزار لهو و لعب که اثری غیر از کار حرام ندارد، باطل است و در این جهت، بین ابزار بزرگ و کوچک فرقی نیست. ابزاری که اثر حلال هم دارد، خرید و فروش آن برای اثر حلال، صحيح است.
مسأله ۶۷۹.:
خرید و فروش چیزی که منفعت حلال هم دارد، اگر فقط برای مصرف حرام باشد، به صورتی که انشای عقد روی منفعت حرام باشد – مانند فروش انگور برای شراب سازی - داد و ستد آن حرام و باطل است، اگر فروشنده بداند که خریدار از آن بهره حرام میبرد؛ ولی در متن داد و ستد هیچگونه قصدی به بهره حرام نباشد، اشکال ندارد.
مسأله ۶۸۰.:
خرید و فروش مجسمه و چیزهایی که روی آن، صورت برجسته مجسمه دارد، مانند صابون یا چیز دیگر، اشکال ندارد.
مسأله ۶۸۱.:
خرید و فروش مال حرام - مانند چیزی که از قمار، دزدی، رشوه، ریا و داد و ستد باطل به دست آمده - باطل است و تصرف در آن مال، حرام است و هر کس آن را به دست آورد، باید به مالک اصلی آن برساند و اگر صاحب اصلی اش را نمی شناسد، به دستور حاکم شرع عمل کند.
مسأله ۶۸۲.:
خرید و فروش کالای مخلوط در صورت دارد: ۱. چیزی را به عنوان جنس مشخص، مثلا روغن مخلوط به پیه را به عنوان روغن خالص بفروشد، در این حالت، معامله نسبت به روغن صحیح و نسبت به پیه باطل است و خریدار می تواند اصل داد و ستد را به هم بزند. ۲. جنس معين در خارج را نفروشد، بلکه کلی آن را در ذمه بفروشد و هنگام تحویل دادن، کالای مخلوط و تقلبی بپردازد، خریدار می تواند آن کالای ناخالص را برگرداند و خالص را طلب کند و نمی تواند اصل معامله را به هم بزند.
مسأله ۶۸۳.:
خرید و فروش ربوی، باطل و حرام است. ربا در داد و ستد به این صورت است: کالایی که با وزن یا پیمانه خرید و فروش می شود با همان جنس؛ ليكن با زیادی، معامله شود؛ خواه آن زیادی از کالا باشد یا پول و در صورتی که از کالا بود، از همان جنس باشد یا جنس دیگر؛ مثلا خرید و فروش گندم، برنج، روغن، طلا، نقره، مس و ... با همجنس خود با زیادی، حرام و باطل است؛ خواه یکی مرغوب و دیگری نامرغوب یا یکی سالم و دیگری عیب دار باشد، اگر طلای ساخته را با طلای نساخته معامله کند و هر دو با وزن داد و ستد شوند و زیادی گرفته شود، رباست.
مسأله ۶۸۴.:
اگر چیز زیادی که در خرید و فروش ربوی گرفته می شود، کالا و پول نباشد، بلکه شرط شود که خریدار کاری را برای فروشنده انجام دهد، معامله حرام و باطل است.
مسأله ۶۸۵.:
خرید و فروش ربوی که حرام و باطل است، حرام و باطل بودن آن، با حیله از بین نمی رود، بنابراین اگر کسی برای فرار از ربا حیله کند و چیز کم ارزشی را همراه با جنس روی به مقدار بیشتری از همان جنس بفروشد - مانند آنکه ده کیلو گندم و یک دستمال را به پانزده کیلو گندم بفروشد - ربا خواهد بود؛ ولی اگر نه به قصد حیله ورزی در رباگیری، بلکه واقعا کاری ربوی را با چیزی که با عدد یا با مساحت پیمانه به فروش می رسد، به همجنس آن با زیاده بفروشد، ربا نیست؛ خواه این ضمیمه کردن در هر دو طرف باشد و خواه در یک طرف.
مسأله ۶۸۶.:
چیزی که با شمردن یا اندازه گیری (متر و ذرع) خرید و فروش میشود . مانند گردو و پارچه - زیاده گیری در آن ربا نیست؛ مثلا اگر صد عدد گردو به صد و بیست عدد فروخته شود یا ده متر پارچه به دوازده متر پارچه از همان جنس فروخته شود، اشکال ندارد.
مسأله ۶۸۷.:
اسکناس، حکم طلا و نقره را ندارد، از این رو نه با وزن داد و ستد می شود و نه در خرید و فروش آن، قبض لازم است که این هر دو، حکم طلا و نقره است، بنابراین در خرید و فروش اسکناس ربا نیست؛ خواه داد و ستد آن نقد باشد یا نسیه؛ ولی هرگز قرض ربوی با حیله خرید و فروش نسیه، حلال و صحیح نیست.
مسأله ۶۸۸.:
خرید و فروش کالاها در زمانها و زمین ها یکسان نیست. چیزی که در یک زمان با کیل و وزن داد و ستد می شد و در زمان دیگر با شمارش و متر کردن خرید و فروش می شود یا در شهری آنچنان و در شهر دیگر این چنین باشد، قانون همان زمان و همین مکان معتبر است؛ مثلا خرید و فروش تخم مرغ در زمان و سرزمین وزنی، رباست و در سرزمین عددی ربا نیست، هرچند خریدار و فروشنده در شهری باشند که قانون آن وزنی یا پیمانه ای است. البته اگر چیزی در غالب شهرها وزنی یا پیمانه ای بود و در برخی از شهرهای نادر، عددی یا متری باشد، احتیاط لازم، ترک زیاده است. در شهری که کالای معین، هم با وزن یا پیمانه به فروش میرسد، هم با عدد و هیچ کدام غالب نیست، معامله به هر صورتی که انجام شود، حکم همان صورت جاری است؛ یعنی اگر آن کالا با وزن یا پیمانه فروخته شود، ربوی است و اگر آن کالا با عدد فروخته شود، ربوی نیست.|
مسأله ۶۸۹.:
چون در ربا همجنس بودن شرط است، چیزهایی که همجنس نیستند یا شارع مقدس آنها را همجنس ندانسته، اگر با کم و زیاد معامله شوند، اشکال ندارد، بنابراین فروش ده کیلو برنج به پانزده کیلو گندم، بی اشکال است.
مسأله ۶۹۰.:
معیار در ربا بودن، وحدت جنس است؛ نه وحدت صنفی بنابراین داد و ستد روغن، شیر، ماست، پنیر، خامه که جنس همه آنها یکی است، نباید با زیاده باشد و نیز انواع انگورها و غورهها که همگی یک جنس دارند، زیاده گیری در فروش انگور به غوره، جایز نیست.|
مسأله ۶۹۹.:
جو و گندم، گرچه در زکات و نذر و مانند آنها دو جنس محسوباند؛ ولی در خصوص ریا یک جنس شمرده می شوند، بنابراین خرید و فروش گندم به جو یا به عکس، به زیاده، ریاست؛ نیز اگر یکی نقد و دیگری نسیه باشد . مثلا ده من جو بخرد تا بعد از سه ماه به من گندم بدهد - ریاست زیرا تأخیر زمان در داد و ستد به منزله زیاده گیری است. |
مسأله ۶۹۲.:
ربا گرفتن و دادن در چند مورد حرام نیست: ۱. بین پدر و فرزند؛ یعنی هر کدام می توانند از دیگری را بگیرند؛ خواه فرزند پسر باشد و خواه دختر و بین مادر و فرزند ربا حرام است. ۲. زن و شوهر می توانند از یکدیگر را بگیرند. ۳. مسلمان میتواند از کافری که در پناه اسلام نیست، ربا بگیرد و نمی تواند به او را بدهد. ربایی که در موارد یادشده حرام نیست، اعم از ربا در خرید و فروش و ربا در قرض است.