احکام وديعه (امانت)
امانتدارى از امورى است که در شريعت مقدّس اسلام مورد تأکيد قرار گرفته است و خداوند متعال آن را از اسباب رستگارى و نشانه‌هاى مؤمن مى‌داند و مى‌فرمايد: «مؤمنان کسانى هستند که امانتدار هستند و به عهد خويش وفا مى‌کنند.»(1)
و در حديثى از امام صادق عليه‌السلام نقل شده است که: «هيچ عذرى براى هيچ کس در ترک سه امر نيست؛ اداى امانت به برّ و فاجر، وفاى به عهد براى برّ و فاجر و نيکى به والدين، برّ باشند يا فاجر.»(2)
مسأله 2649 :
وديعه عقدى است جايز که به موجب آن، شخص مال خود را به ديگرى مى‌سپارد تا آن را مجانا نگهدارى کند. بنابر اين اگر انسان مال خود را به کسى بدهد و بگويد: «نزد تو امانت باشد» و او هم قبول کند يا بدون اين که حرفى بزنند صاحب مال بفهماند که مال را براى نگهدارى به او مى‌دهد و او هم به قصد نگهدارى کردن بگيرد، بايد به احکام وديعه و امانتدارى که بعد گفته مى‌شود عمل نمايند.
مسأله 2650 :
امانتدار و امانتگذار، بايد بالغ و عاقل باشند، پس اگر انسان مالى را پيش بچّه يا ديوانه به امانت بگذارد يا ديوانه و بچّه، مالى را پيش کسى امانت بگذارند، صحيح نيست.
مسأله 2651 :
اگر از بچّه يا ديوانه چيزى را به نحو امانت قبول کند، بايد آن را به صاحب آن بدهد و اگر آن چيز مال خود بچّه يا ديوانه باشد، بايد به ولىّ او برساند و
--------------
1 ـ مؤمنون(23):8.
2 ـ وسائل الشيعة، چاپ آل البيت، باب 2 از «کتاب الوديعة»،ح1،ج19،ص71.
(494)
چنانچه مال تلف شود، بايد عوض آن را بدهد؛ ولى اگر براى اين که مال از بين نرود آن را از بچّه گرفته باشد، چنانچه در نگهدارى آن کوتاهى نکرده باشد، ضامن نيست.
مسأله 2652 :
کسى که نمى‌تواند امانت را نگهدارى نمايد، بنابر احتياط واجب نبايد آن را قبول کند؛ ولى اگر صاحب مال در نگهدارى آن عاجزتر باشد و کسى هم که آن را بهتر حفظ کند نباشد، اين احتياط واجب نيست.
مسأله 2653 :
اگر انسان به صاحب مال بفهماند که براى نگهدارى مال او حاضر نيست، چنانچه او مال را بگذارد و برود و اين شخص مال را برندارد و آن مال تلف شود، کسى که امانت را قبول نکرده ضامن نيست، ولى احتياط مستحب آن است که اگر ممکن باشد آن را نگهدارى نمايد.
مسأله 2654 :
کسى که چيزى را امانت مى‌گذارد هر وقت بخواهد مى‌تواند آن را پس بگيرد و کسى هم که امانت را قبول مى‌کند، هر وقت بخواهد مى‌تواند آن را به صاحب آن برگرداند.
مسأله 2655 :
اگر انسان از نگهدارى امانت منصرف شود، بايد هر چه زودتر مال را به صاحب آن يا وکيل يا ولىّ صاحبش برساند يا به آنان خبر دهد که حاضر به نگهدارى مال نيست و اگر بدون عذر مال را به آنان نرساند و خبر هم ندهد، چنانچه مال تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2656 :
کسى که امانت را قبول مى‌کند، اگر براى نگهدارى آن جاى مناسبى نداشته باشد، بايد جاى مناسب تهيّه نمايد و به گونه‌اى آن را نگهدارى کند که مردم نگويند در امانت خيانت کرده و در نگهدارى آن کوتاهى نموده است و اگر در جايى که مناسب نيست بگذارد و تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2657 :
کسى که امانت را قبول مى‌کند، اگر در نگهدارى آن کوتاهى نکند و زياده‌روى هم ننمايد و اتّفاقاً آن مال تلف شود، ضامن نيست؛ ولى اگر به اختيار خود آن را در جايى بگذارد که گمان مى‌رود ظالمى بفهمد و آن را ببرد، چنانچه تلف شود بايد عوض آن را به صاحب مال بدهد، مگر آن که جايى محفوظ‌تر از آن نداشته باشد و نتواند مال را به
(495)
صاحب آن يا به کسى که بهتر آن را حفظ مى‌کند برساند که در اين صورت ضامن نيست.
مسأله 2658 :
اگر امانتدار بترسد مال امانت نزد او از بين برود يا به سرقت برده شود، چنانچه بتواند بايد امانت را به صاحب آن يا وکيل او رد نمايد و چنانچه دسترسى به آنها نداشته باشد، بايد آن را به حاکم شرع بدهد تا براى صاحب مال حفظ نمايد و اگر حاکم شرع نباشد يا دسترسى به او نداشته باشد، بايد آن را نزد شخص امينى که قدرت حفظ آن را دارد به امانت بگذارد.
مسأله 2659 :
اگر صاحب مال براى نگهدارى مال خود جايى را معيّن کند و به کسى که امانت را قبول کرده بگويد: «بايد مال را در اين جا حفظ کنى و اگر احتمال هم بدهى که از بين برود نبايد آن را به جاى ديگر ببرى»، چنانچه امانتدار احتمال دهد که در آن جا از بين برود، هر چند بداند چون آنجا در نظر صاحب مال براى حفظ بهتر بوده گفته است که نبايد از آنجا بيرون برده شود، نمى‌تواند آن را به جاى ديگر ببرد و اگر به جاى ديگر ببرد و تلف شود، ضامن است و همچنين اگر نداند که به چه جهت خواسته که به جاى ديگر برده نشود، چنانچه به جاى ديگر ببرد و تلف شود، احتياط واجب آن است که عوض آن را بدهد.
مسأله 2660 :
اگر صاحب مال براى نگهدارى مال خود جايى را معيّن کند ولى به کسى که امانت را قبول کرده نگويد که: «آن را به جاى ديگر نبر»، چنانچه امانتدار احتمال دهد که در آنجا از بين برود، بايد آن را به جاى ديگرى که مال در آنجا محفوظ‌تر است ببرد و چنانچه مال در جاى اوّل تلف شود ضامن است، مگر آن که صاحب مال هم احتمال تلف شدن مال را در آنجا بدهد که در اين صورت کسى که امانت را قبول کرده ضامن نيست.
مسأله 2661 :
اگر صاحب مال ديوانه شود، کسى که امانت را قبول کرده بايد فوراً امانت را به ولىّ او برساند و يا به ولىّ او خبر دهد و اگر بدون عذر شرعى مال را به ولىّ او ندهد و از خبر دادن هم کوتاهى کند و مال تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2662 :
اگر صاحب مال بميرد، ا مانتدار بايد مال را به وارث او برساند يا به وارث او خبر دهد و چنانچه مال را به وارث او ندهد و از خبر دادن هم کوتاهى کند و مال
(496)
تلف شود، ضامن است؛ ولى اگر براى آن که مى‌خواهد بفهمد کسى که مى‌گويد: «من وارث ميّت هستم» راست مى‌گويد يا نه يا ميّت وارث ديگرى نيز دارد يا نه، مال را ندهد و از خبر دادن هم کوتاهى نکند و مال تلف شود، ضامن نيست.
مسأله 2663 :
اگر صاحب مال بميرد و چند وارث داشته باشد، کسى که امانت را قبول کرده بايد مال را به همه ورثه بدهد يا به کسى بدهد که همه آنان گرفتن مال را به او واگذار کرده‌اند؛ پس اگر بدون اجازه ديگران تمام مال را به يکى از ورثه بدهد، ضامن سهم ديگران است.
مسأله 2664 :
اگر کسى که امانت را قبول کرده بميرد يا ديوانه شود، وارث يا ولىّ او بايد هر چه زودتر به صاحب مال اطّلاع دهد، يا امانت را به او برساند.
مسأله 2665 :
اگر امانتدار نشانه‌هاى مرگ را در خود ببيند، چنانچه ممکن باشد بايد امانت را به صاحب آن يا وکيل او برساند و اگر ممکن نباشد، بايد آن را به حاکم شرع بدهد و چنانچه به حاکم شرع دسترسى نداشته باشد، بايد به گونه‌اى عمل نمايد که جهت حفظ مال و رسيدن آن به صاحبش بهتر باشد.
مسأله 2666 :
اگر امانتدار نشانه‌هاى مرگ را در خود ببيند و به وظيفه‌اى که در مسأله پيش گفته شد عمل نکند، چنانچه آن امانت از بين برود، بايد عوض آن را بدهد، اگرچه در نگهدارى آن کوتاهى نکرده باشد و بيمارى او خوب شود يا بعد از مدّتى پشيمان شود و وصيّت کند.
مسأله 2667 :
مالى که رهن يا عاريه يا اجاره شده و يا به مضاربه گذاشته شده است، در دست طرف معامله امانت بوده و بايد در حفظ آن کوشا باشد.
مسأله 2668 :
اگر مالى را سيل يا دزد ببرد و بعد به دست کسى بيفتد يا در اثر اشتباه در نقل و انتقال و يا اشتباه در معامله و نظاير آن به دست کسى بيفتد، آن فرد بايد به نحو امانت از آن نگهدارى نمايد و آن را به دست مالک يا وکيل او برساند ويا به آنها اطّلاع دهد؛ همچنين است اگر کسى مال گمشده‌اى را پيدا کند و يا مالى را که در معرض تلف و نابودى است به دست آورد.
(497)
مسأله 2669 :
اگر کافر غير حربى مال خود را نزد مسلمان به امانت بگذارد، حفظ امانت و ردّ آن به صاحبش هنگام مطالبه واجب است و در صورتى که کافر حربى مال خود را نزد مسلمان به امانت بگذارد، بنابر احتياط واجب بايد هنگام مطالبه آن را به صاحبش تحويل دهد.
مسأله 2670 :
اگر کسى امانتدارى خود را انکار نمايد يا آن را قبول کند، ولى مدّعى تلف شدن يا ردّ آن به صاحبش شود، چنانچه طرف بيّنه‌اى نداشته باشد، ادّعاى او با قسم قبول مى‌شود؛ همچنين است در صورتى که دو طرف تلف شدن امانت را نزد امانتدار قبول داشته باشند، ولى امانتگذار مدّعى کوتاهى و يا تعدّى امانتدار در مال امانت شود.
مسأله 2671 :
امانتدار غير از حفاظت نمى‌تواند در امانت تصرّفى کند يا از آن منتفع شود، مگر با اجازه صريح يا ضمنى امانتگذار و در غير اين صورت ضامن است.
مسأله 2672 :
امانتدار بايد عين مالى را که گرفته به همان حالى که هنگام بازگرداندن موجود است، برگرداند و نسبت به عيب و نقصى که در آن به وجود آمده و مربوط به امانتدار نيست، ضامن نيست.
مسأله 2673 :
مخارجى که امانتدار با اجازه امانتگذار براى حفظ مال کرده است و نيز مخارجى که براى باز گرداندن مال لازم است، به عهده امانتگذار است.
(498)