تماس با نامحرم
با توجه به اينکه معاينه، تنها شامل اندازه گيرى نبض، حرارت و فشار خون نيست; بلکه طبق نظريات علوم پزشکى (در کتابهاى نشانه شناسى) بايد شامل: «نگاه، لمس، دق، سمع، و نيز معاينات فيزيکى خاص در مورد تمامى اعضا و جوارح» (که معمولا از روى لباس امکان پذير نيست) در مورد هر بيمارى و در هر شرايطى، براى تشخيصِ ساده بسيارى از بيماريها، عدم تحميل هزينه هاى اضافى ناشى از آزمايشات متعدد بر بيمار، تسريع تشخيص و کاستن از خطرات تشخيص به وسيله راههاى ديگر است. لذا وظيفه پزشکى، انجام هريک را ايجاب مى کند. و در صورت عدم انجام، گاه تشخيصى که به راحتى بايد صورت گيرد، انجام نمى شود و با عدم تشخيص، بيمارى پيشرفت مى کند و جان بيمار در معرض خطر قرار مى گيرد. نظر به اينکه در فتاواى مراجع بزرگوار آمده است که اگر پزشک خانم در دسترس باشد، جايز نيست بيمار خانم به پزشک مرد مراجعه کند، خواهشمند است در موارد زير بفرماييد:
سوال 2079 :
اگر بيمار خانمى که جانش در خطر است به تنها پزشک يک روستاى دورافتاده که مرد است مراجعه کند، آيا اين پزشک مجاز است هرگونه معاينه ضرورى را در مورد بيمار انجام دهد؟
جواب :
اگر مرض سنگينى است و مداواى مريض و تشخيص مرض، بستگى به معاينه مذکور در سوال دارد، معاينه مانعى ندارد. خلاصه در موارد ناچارى که حفظ جان بيمار، متوقف بر لمس و نظر پزشک است، و خانم پزشک در دسترس نيست، و پزشک محرم هم وجود ندارد، و حتى راهى براى محرم شدن مثل عقد موقت نباشد، نظر و لمس به قدر ضرورت گناه ندارد، بلکه گاهى لازم مى شود.
سوال 2080 :
در فرض قبل، اگر جان بيمار در خطر نباشد; بلکه يک بيمارى خفيف يا متوسط وجود داشته باشد; آيا بيمار خانم حتماً بايد به پزشک خانم در شهر مراجعه کند و يا در
(صفحه558)
همان جا پزشکِ مرد مجاز است با انجام معاينات ضرورى، اقدام به تشخيص و درمان کند؟
جواب :
اگر مداوا متوقف بر معاينه و لمس و نظر به بدن بيمار باشد، و بردن به شهر امکان عادى داشته باشد، بايد به دکتر زن مراجعه کند. و اگر مداوا بدون نظر و لمس بدن ممکن است، پزشک مرد مى تواند مداوا کند و رفتن به شهر لزومى ندارد.
سوال 2081 :
همانطور که مستحضر مى باشيد تخصصهاى علوم پزشکى بسيار زياد است و متخصصين خانم در هر رشته معمولا (در حال حاضر در ايران بجز در برخى رشته ها) يا نادر يا کم مى باشند، لذا در شهرهاى کوچک و بزرگ نيز يا بخاطر تعداد زياد بيماران و تعداد کم پزشک و يا تحميل هزينه گزاف، (همانطور که بسيار شايع است) خانمهاى بيمار به پزشک مرد مراجعه مى کنند، در اين صورت وظيفه پزشکِ مورد مراجعه چيست؟ اگر بتواند و يا احتمال دهد که مى تواند با معاينات مختلف و ضرورى بيمارى را تشخيص و درمان کند، آيا مکلّف است چنين کارى را انجام دهد؟ يا بايد وى را به يک پزشک خانم ارجاع دهد؟ (در شرايطى که خيلى از بيماران، به دلايل فوق قادر به اين کار نيستند) و در صورت ارجاع و تأخير در تشخيص و درمانِ بيمارى، آيا اين پزشک مسؤول نيست؟
جواب :
در موارد اضطرارى، به قدرى که درد، شناسايى شود و اطمينان حاصل شود، مانعى ندارد.
سوال 2082 :
اگر پزشک مرد، ناچاراً مجبور به معاينه خانم بيمار شد و يا برعکس خانم بيمار ناچار به مراجعه به پزشک مرد شد، با توجه به اينکه در صورت رعايت کامل مسائل شرعى و اخلاقى در معاينه کامل خانمها، شايد بتوان گفت بيش از 90% معاينات که در کتب پزشکى به انجام آنها تأکيد شده است، بايد انجام نگيرند، اگر با معاينه سطحى و غير کامل، بيمارى وى صحيح تشخيص داده نشد و درمان کامل صورت نگرفت، آيا پزشک مسؤول است؟ اگر مسؤول است چاره چيست؟ آيا مى تواند برخلاف مسائل شرعى عمل کند؟ (تذکر اين نکته ضرورى است که پزشکان متخصص و مجرب بدون احتياج به معاينات کامل ممکن است بتوانند تشخيص و درمان انجام دهند، اما براى افراد کم تجربه و دانشجويان، تا رسيدن به اين مرحله، زمان زيادى لازم است).
(صفحه559)
جواب :
اگر امکان ارجاع به پزشک مماثل نباشد، و با ترک معاينه ترس بر جان بيمار باشد، لازم است اقدام به معاينات پزشکى کند، و در حدّ ضرورت و ناچارى عدم رعايت مسائل شرعى، مانعى ندارد و مسؤوليت شرعى منتفى است.
سوال 2083 :
اگر با يکسرى تمهيدات لازم بتوانيم در سطح کشور، موفق به جداسازى مراکز درمانى خواهران از برادران بشويم، با توجه به اينکه هر پزشکى در طول دوران دانشجويى خود بايد (هرچند مختصر) از انواع و اقسام اختلالات و بيماريها چه در مورد آقايان و چه خانمها آگاهى يافته و آموزش ببيند (اعم از انجام معاينات کامل، آگاهى از بيماريهاى زنان و چگونگى انجام زايمان سالم و...) و با توجه به اينکه در مورد دانشجويان، اين موارد بيشتر آموزشى هستند تا درمانى، (يعنى ممکن است نجات جان بيمار در همان زمان وابسته به آن نباشد، اما بوسيله اين آموزش که در بيمارستانهاى آموزشى صورت مى گيرد، دانشجو براى مراحل طبابت، که نياز آينده بيماران است، آماده مى شود) و از اين رو هريک از دانشجويان در دوره هاى مختلف، ملزم و مجبور به گذراندن واحدهاى درسى در تمامى بخشهاى بيمارستان، اعم از زنان و مردان، و فراگيرى تمامى مسائل و امتحان دادن در پايان دوره مى باشند (تا بتوانند در نهايت، فارغ التحصيل موفقى باشند)، با در نظر گرفتن تمامى اين شرايط، بفرماييد تکليف و وظيفه دانشجو چيست؟ آيا مى تواند بخاطر رعايت مسائل شرعى، از فراگيرى کامل بسيارى مسائل بگذرد و در نتيجه در گذراندن واحدهاى درسى ناموفق باشد؟ و يا در هر شرايطى و با هروسيله اى، بايد به فراگيرى صحيح کارش بپردازد تا در آينده کمتر دچار مشکل شود؟ و بطور کلى چگونه مى توان بين وظيفه پزشکى و دانشجويى (که در کتب پزشکى، برانجام آنها تأکيد شده) و وظيفه شرعى و اسلامى (که طبيعتاً نبايد با وظيفه پزشکى تناقض داشته باشد) جمع کرد؟
جواب :
عدم رعايت مسائل شرعى، جهت فراگيرى مسائل پزشکى، در حدّى که حفظ جان (و سلامتى و مداواى) بيماران، اگرچه در آينده، متوقّف بر آنها باشد، جايز است ولى تجاوز از حدّ ضرورت و ناچارى، جايز نمى باشد. و در اين جهت فرقى بين دختر و پسر،زن و مرد نيست.
سوال 2084 :
در صورت لزوم، به طور کلى (چه پزشک خانم در دسترس باشد و چه نباشد)
(صفحه560)
لمس بدن خانم بيمار از روى لباس، چه صورتى دارد؟
جواب :
در صورتى که مفسده نداشته باشد و لازم باشد، ظاهراً جايز است.
سوال 2085 :
در صورت لزوم، مشاهده و لمس موهاى خانم بيمار، جهت معاينه، توسط پزشک مرد چه صورتى دارد؟
جواب :
با نبودن پزشک زن متخصص، به مقدار ضرورت و ناچارى جايز است.
سوال 2086 :
با توجه به انيکه جهت معاينه ساده پروستات، حتماً بايد از طريق مقعد، بيمار را مورد بررسى قرار داد، تا تشخيص قطعى بيماريهاى پروستات داده شود، همچنين در بسيارى از بيماريهاى ادرارى ـ تناسلى، مشاهده و گاهى لمس عورت ضرورى است، آيا در چنين مواردى پزشک مرد، مى تواند بيمار مرد را بدون اشکال شرعى معاينه کند؟ اگر با عدم انجام اين معاينه، متوجه بيمارى نشود و بيمارى (مثلا سرطان) پيشرفت کند; آيا پزشک مسؤول است؟ (با توجه به اينکه استفاده از آينه، هميشه امکان پذير نيست و در ضمن عمل لمس را نيز بايد با ديد کامل و با دست انجام داد).
جواب :
اگر با دستکش ممکن است و اطمينان حاصل مى شود، دستکش بکار برده شود و اگر تشخيص درد، متوقف است به نگاه کردن و دست کشيدن، به مقدار ضرورت جايز است و اگر کوتاهى کند و معاينه لازم را به هر طريق ممکن، انجام ندهد، مسؤول است.
سوال 2087 :
طبق نظرات علوم پزشکى، يکى از معايناتى که امروزه در هر بيمارى (بخصوص در بيماريهاى ادارى ـ تناسلى) جزء معاينات اصلىِ اوليه به شمار مى آيد (گرچه در انجام آن، متأسفانه يا خوشبختانه مسامحه مى شود) عملى به نام «توشِه رِکتال» (يک نوع معاينه نظرى و لمسى از طريق مقعد) مى باشد. و نيز يکى از دقيقترين روشهاى تعيين درجه حرارت فرد از طريق مقعد مى باشد، با توجه به اين موضوعات و اينکه اين معاينات، گاهى بخاطر احتياط در جهت تشخيص يا رد برخى بيماريها انجام مى شود و گاهى در تشخيص برخى بيماريها بسيار مؤثر و روش کم خرج و ساده اى به نظر مى آيد، آيا پزشک مرد مجاز
صفحه561)
است چنين معاينه اى را چه جهت آموزش دانشجويان و چه جهت تشخيص احتمالى يا قطعى در مورد بيمار مرد انجام دهد؟ و اگر با عدم انجام آن، متوجه بيمارى و راه درمان وى نشود، آيا مسؤول نيست؟
جواب :
از جواب سوال قبل معلوم شد. ولى تشخيص درجه حرارت از طريق مقعد اگر بيمار به هوش باشد غالباً خود بيمار مى تواند وسيله حرارت سنج را در مقعد بگذارد و متوقف بر لمس و نظر نيست.
سوال 2088 :
مراجعه زن به پزشک مرد، چه حکمى دارد؟
جواب :
در صورت اضطرار و ناچارى، مانعى ندارد. ولى اگر پزشک زن هست و از عهده معالجه برمى آيد، به او مراجعه شود.
سوال 2089 :
اگر پيدا کردن دکتر زن، براى زنان مشکل باشد، آيا مى توانند به دکتر مرد مراجعه کنند؟
جواب :
اگر پيدا کردن دکتر زن در حد مشقت و عسر و حرج باشد; مراجعه به پزشک مرد اشکال ندارد.
سوال 2090 :
اگر پزشک مورد اطمينان مماثل و حاذق نباشد، آيا جايز است به غير مماثل که حاذق و مورد اطمينان است، مراجعه کرد؟
جواب :
با توجه به خصوصيات مرض و خطرى بودن آن، مراجعه به غير مماثل، اشکال ندارد.
سوال 2091 :
وظيفه دانشجويان پزشکى حين آموزش در مواجهه با بيماران بخش زنان و مامايى چيست؟
جواب :
در صورتى که حفظ جان بيماران در آينده، توقف بر آن داشته باشد، اشکال ندارد. ولى تجاوز از حد ضرورت، جايز نيست.
سوال 2092 :
براى گرفتن فشار خون، معمولا آستين ها را بالا مى زنند و گاهى منجر به لمس مى شود، آيا مرد مى تواند فشار خون زن را بگيرد؟
(صفحه562)
جواب :
در صورت وجود مماثل، گرفتن فشار، توسط غير مماثل جايز نيست. و در صورت عدم وجود مماثل، به مقدار ضرورت و ناچارى، مانعى ندارد. و اگر بدون لمس و نظر ممکن باشد، لمس و نظر مطلقاً جايز نيست(1).
سوال 2093 :
آيا معاينه افراد غير بيمار، براى کنترل سلامتى آنان، در صورت لزوم تماس با نامحرم، جايز است يا نه؟
جواب :
در غير موارد ضرورت جايز نيست. و مورد فوق از موارد ضرورت نيست.
سوال 2094 :
آيا تعيين ضرورت به عهده عرف است يا شخص مکلف و يا افراد صاحب نظر؟
جواب :
به عهده متخصص است و در امور پزشکى، تعيين ضرورت به عهده پزشک متخصص است که از گفته او اطمينان حاصل شود.
سوال 2095 :
نگاه کردن به عکسهاى عريان که در کتب درسى پزشکى موجود است، اگر به قصد آموزش باشد، جايز است يا نه؟ در صورتى که موجب ريبه گردد تکليف چيست؟
جواب :
بدون قصد ريبه(2) مانعى ندارد و با قصد ريبه و التذاذ جنسى و يا مفسده، جايز نيست.
سوال 2096 :
آموزشهايى که ملازم لمس و نظر بدن نامحرم است و به احتمال اينکه در آينده حفظ جان فردى، منوط به آن باشد، چه حکمى دارد؟
جواب :
اگر حفظ جان يا سلامتى مؤمنين، گرچه در آينده، موقوف به اين امور باشد، به مقدار ضرورت، جايز است و اگر با دستکش يا با نگاه کردن در آينه ممکن باشد، بدون آنها جايز نيست.
سوال 2097 :
در حکم تماس بدن مرد و زن نامحرم، آيا فرقى بين مسلمان و غير مسلمان مى باشد؟
1 ـ مسائلى در اين زمينه در احکام خانواده تحت عنوان «نظر به نامحرم و گفتگو و تماس با او» مطرح گرديده است. ر.ک: ص 453.
2 ـ ريبه، يعنى ترس وقوع در گناه و فساد.
(صفحه563)
جواب :
فرقى بين مسلمان و غير مسلمان نيست.
سوال 2098 :
چنانچه براى آزمايش خون جهت ازدواج، نياز به لمس يا نظر اجنبى باشد، عمل فوق جايز است؟
جواب :
خير جايز نيست، مگر اينکه مصلحت اهم در بين باشد که در اين صورت به مقدار ضرورت جايز است.
سوال 2099 :
نگاه کردن به اعضاى جداشده از بدن نامحرم چه حکمى دارد؟
جواب :
جايز نيست خصوصاً اگر قابل تشخيص باشد.
سوال 2100 :
آيا حضور مختلط دانشجويان دختر و پسر براى تشريح جنازه مرد و زن (مسلمان يا کافر) در حالى که هيچ ساترى وجود ندارد جايز است؟
جواب :
در صورت انحصار طريق، مانعى ندارد. ولى تجاوز از حد ضرورت جايز نيست.
سوال 2101 :
با توجه به اينکه تمام مراجع براين عقيده اند که خانمها نمى توانند آستين خود را براى آمپول يا فشار خون يا نبض گرفتن و غيره در مقابل نامحرم بالا بزنند مگر در مقام اضطرار، لطفاً اضطرار را توضيح دهيد؟
جواب :
معناى اضطرار اين است که اصل تشخيص بيمارى و يا علاج آن جز از طريق مردها، امکان نداشته باشد.
سوال 2102 :
در اتاق عمل بيمارستانها پرستارهاى زن در کنار دکترهاى مرد کار مى کنند و وسايل و ابزار جراحى را به دست دکتر مى دهند و گاهى دست آنها در دست نامحرم قرار مى گيرد، آيا شرعاً حرام است؟
جواب :
اگر به جاى خانمهاى پرستار، مردها بتوانند ابزار به دکترها بدهند، و بودن خانمها ضرورت ندارد، اين عمل که منجر به قرار گرفتن دست زن نامحرم در دست مرد نامحرم مى شود، جايز نيست، خصوصاً اگر موجب فتنه و تهييج غريزه جنسى شود و خلاصه در غير حال ضرورت، جايز نيست.
(صفحه564)