فصل سى و ششم: احکام وقف

فصل سى و ششم: احکام وقف

سوال 813 :

موقوفه اى براى افطارىِ ماه مبارک رمضان وقف شده است. با توجّه به اين که در اين ايّام پخت و پز مشکل، و در آمد موقوفه جوابگوى افطارى نيست، آيا مى توان برنج و گوشت را به صورت خام بين اشخاص ضعيف و مستحقّ تقسيم کرد؟

جواب :

در صورتى که پخت و پز ممکن باشد، مقدّم است. اگر ممکن نبود، به صورت خام مانعى ندارد.

سوال 814 :

اگر شخصى زمين موقوفه اى را از متولّى اجاره نمايد، سپس چاه آبى در آن زمين حفر نمايد. آيا مستأجر مى تواند از آب زمين موقوفه به صورت مجانى استفاده نمايد، يا بايد براى آب هم اجاره بپردازد؟

جواب :

چنانچه اجاره فقط براى زراعت بوده، حفر چاه و برداشت آب احتياج به اجاره ديگرى دارد. مگر اين که در عرف محلّ اجاره زمين، همراه با اجاره حفر چاه و برداشت آب باشد.

سوال 815 :

با توجّه به توضيحات ارائه شده، لطفاً به سوالات زير پاسخ دهيد:

1ـ موضوع، وقف اولاد ذکور بَطْناً بَعْدَ بَطْن وَ نَسْلا بَعْدَ نَسْل است.

2ـ موقوف عليهم در بطن فعلى، ده نفر مى باشند.

3ـ متولّى موقوفه «اسنّ و ارشد» اولاد ذکور است.

4ـ مورد وقف عبارتست از: 36 ساعت آب و 24 قطعه زمين.

5ـ آنچه مورد سوال است فقط زمينهاست; نه آب، آن هم زمينهايى که داخل محدوده مسکونى فعلى واقع شده، و قابليّت کشت و زرع ندارد، و يا کشت و زرع آن با حَرَج همراه است، و يا باعث نارضايتى ساکنين اطراف مى شود.

6ـ در متن وقفنامه تصريح شده که: «متولّى آنچه لازمه سعى و ضبط و نسق املاک مزبور بوده، به عمل آورد.»

7ـ از طرف ديگر تأکيد شده که اعيان موقوفه مزبور را نخرند و نفروشند و موادّ رهن و وثيقه دين نسازند.

حال سوالاتى به شرح زير مطرح است:

الف) در چنين مواردى که موقوف عليهم متعدّد بوده، و مقلّد چند مرجع مى باشند، تکليف متولّى در اجراى احکام اختلافى وقف چيست؟

جواب :

متولّى بايد طبق فتواى مرجع تقليدش عمل کند.

ب) اگر در بين موقوف عليهم فرد جامع دو وصف «اسنّ و ارشد» وجود نداشته باشد، آيا متولّى فرد اسنّ است، يا فرد ارشد، يا هر دو با هم؟

جواب :

احتياط اين است که با نظر هر دو، کارها انجام شود.

جواب :

صفات اصلى براى صدق «ارشد بودن» به ترتيب اولويّت چيست؟ آيا مفهوم «رشد» نسبت به موارد و موضوعات مختلف، داراى قيود اضافه ترى مى باشد؟ مثلا در مورد سوال، آيا خبره بودن در امر کشت و زرع را مى توان در مفهوم رشد دخالت داد؟

جواب :

ارشد در اين گونه موارد، آگاه تر در مديريّت امور اقتصادى و اداره امر موقوفه است.

د) آيا مى توان گفت که واقف، مورد مصرف زمينهاى مذکور را منحصر در «کشت و زرع» کرده است؟ آيا از عبارت «آنچه لازمه سعى و ضبط و نسق املاک مزبور بوده» استفاده نمى شود که غير از کشت و زرع، ساير مصارف صحيح شرعى و عرفى، مخصوصاً اگر درآمد بيشترى داشته باشد، و اصل زمينها، يا عوض آنها باقى بماند، اشکال ندارد؟

جواب :

مادام که زراعت در آن ملک مقرون به صرفه است تقدّم دارد. و اگر از اين نظر مسلوب المنفعه يا منافعش بسيار کم شود، مى توان آن را براى امور ديگر مانند خانه سازى و مانند آن اجاره داد.

سوال 816 :

صيغه وقف خانه اى مشروط به اين که واقف عند الاحتياج، حق استرداد عين را داشته باشد، جارى گرديد. واقف پيش از وقف، مدّت سى سال خانه را اجاره داده، و براى خود خيار فسخ قرار داده است، و بايد در پايان سى سال، آن را تحويل موقوف عليه دهد. در حال حاضر 12 سال به پايان سى سال اجاره باقى مانده، و از طرفى، خانه در طرح توسعه اطراف حرم حضرت معصومه سلام اللّه عليها قرار گرفته، و در آستانه تخريب مى باشد. لطفاً بفرماييد:

1ـ آيا با پولى که شهردارى بابت تخريت عين موقوفه پرداخت مى کند، بايد خانه ديگرى تهيّه و بعد از پايان سى سال، در اختيار موقوف عليه قرار داد؟

2ـ آيا اجاره مدّت باقى مانده به وارث مى رسد؟

جواب :

وقف مزبور اشکال دارد، و آن مال مانند ساير اموال آن ميّت، در ميان ورثه تقسيم مى شود. و مال الإجاره باقيمانده مدّت نيز تعلّق به ورثه دارد.

سوال 817 :

شخصى خانه اش را وقف مسجد نموده، مشروط بر اين که خودش تا آخر عمر در آن ساکن باشد، و اگر فرزندى از او به وجود آمد، او هم در همين خانه ساکن باشد. و معلوم نيست چه زمانى اين خانه به تصرّف مسجد در خواهد آمد.

با توجّه به اين مطلب بفرماييد:

1ـ آيا اين وقف صحيح است؟

جواب :

آرى اين وقف صحيح است، و بايد مطابق آن عمل کرد.

2ـ آيا مى توان از اموال آن مسجد خرج اين خانه کرد؟

جواب :

هنگامى که خانه در اختيار مسجد قرار گرفت، مى توان از درآمد مسجد خرج آن کرد.

3ـ آيا بعد از فوت واقف اين خانه متعلّق به مسجد خواهد بود، يا مربوط به ورثه مى باشد؟

جواب :

بعد از فوت واقف و فرزندش، خانه براى هميشه متعلّق به مسجد مى شود.

سوال 818 :

گرفتن قرآنهاى ممهور به مهر وقف از مسؤولين عربستان سعودى چگونه است؟

جواب :

هرگاه خودشان آگاهانه به افراد اهدا کنند، مانعى ندارد.

سوال 819 :

تکليف کسانى که مقدارى از پرده کعبه را به عنوان تبرّک کنده اند، چيست؟

جواب :

کار خلافى کرده اند; ولى فعلا تکليف خاصّى ندارند.

سوال 820 :

وجوهى جهت خريد وسائل صوتى و مانند آن، براى مسجد جمع آورى شده است. بعد از خريد وسايل مذکور، عدّه اى مى گويند: «قصد ما اين بوده که اين وسايل منحصر به مسجد نباشد، بلکه از آن وسايل در اعياد مذهبى و عزادارى در خارج مسجد نيز استفاده کنند.» و عدّه اى مى گويند: «ما پول را فقط جهت خريد وسائل صوتى به عنوان وقف براى مسجد داده ايم.» حال کدام جهت مقدّم است؟

جواب :

با توجّه به اين که گروهى نظرشان وقف خاصّ بوده، بايد طبق وقف خاصّ با آن رفتار کرد.

سوال 821 :

شخصى باغى را وقف نموده، تا با درآمد آن هم جلسه روضه خوانى برگزار شود، و هم به نام اباعبدالله(عليه السلام) اطعام گردد. لکن درآمد باغ به اندازه هر دو مورد نيست. چگونه بايد عمل کرد؟

جواب :

اگر ممکن است، مجلس کوچکتر و اطعام محدودترى انجام دهند تا هر دو حاصل شود. و اگر ممکن نيست، به آن چيزى عمل کنند که اوّل ذکر شده است.

سوال 822 :

شرکت سهامى خاصّى طبق ضوابط کشور تشکيل، و پس از مدّتى سهام آن شرکت ـ که تعدادى از آن متعلّق به يک مؤسّسه عمومى بوده ـ بدون داشتن اموال متعلّق سهام، توسط کليّه سهامداران مربوطه، و طبق اساسنامه و موازين قانونى مربوطه «وقف عام» شده، و عين موقوفه (سهام مزبور) به تصرّف وقف (قبض متولّى) داده شده است. پس از فعّاليّتهاى مشروع اقتصادى، اينک شرکت موقوفه داراى اموالى اعمّ از منقول و غير منقول مى باشد. با توجّه به اين که عدّه اى معتقدند وقف سهام باطل بوده، و اصولا وقف محقّق نشده، و کليّه اموال به دست آمده بايد به سهامداران سابق بازگردد، لطفاً نظر شرعى خويش را راجع به صحّت يا بطلان وقف سهام اعلام فرماييد.

جواب :

در صورتى که شرکتى داراى سهامى باشد، و اين سهام به صورت اموالى مانند کارخانه، ساختمان و امثال آن بوده باشد، وقف آن سهام مانعى ندارد. و بعد از حصول وقف، بازگرداندن آن ميسّر نيست; حتّى وقف سهم مشاع در اموال هم مانعى ندارد.

سوال 823 :

فقهاى بزرگوار در تعريف وقف فرموده اند: «حِفْظُ الْعَيْنِ وَ تَسْبيلُ الْمَنْفَعَةِ» با توجّه به اين که امروزه در اثر تحوّلات اساسى در اقتصاد کشور، پول رايج مملکت داراى جايگاه خاصّ خود مى باشد، و چه بسا بسيارى از اشخاص مايلند بخشى از دارايى خود را براى منظور خيرى وقف کنند، خواهشمند است راجع به سوالات ذيل اعلام نظر فرماييد:

آيا وقف وجه نقد، که در حساب سپرده بانک قرار گيرد، و منافع آن در چارچوب بانکدارى اسلامى صرف اجراى نظر واقف شود جايز است؟

جواب :

با توجّه به اشکالى که فقها در وقف وجه نقد دارند، احتياط آن است که در اين گونه موارد از وصيّت استفاده شود. يعنى شخص در حال حياتش مبلغى را به بانک يا صندوق قرض الحسنه بسپارد، و وصيّت کند بعد از وفات آن را به همين صورت به جريان اندازند. (منوط به اين که بيش از ثلث اموال نباشد، يا اگر بيش از ثلث اموال اوست، اجازه ورثه را در حال حيات بگيرد.)

سوال 824 :

شخصى باغى را وقف کرده، و اکنون درختان آن به عللى خشکيده است. آيا زمين آن باغ جزء وقف حساب مى شود؟ آيا واجب است به جاى درختان خشکيده، درخت جديد کاشته شود؟

جواب :

در صورتى که باغ را وقف کرده زمين آن هم وقف است، و بايد از آن زمين به صورت باغ، يا مسکن استفاده شود، و در آمد سالانه آن در مورد وقف مصرف گردد.

سوال 825 :

آيا وقف لقطه جايز است؟

جواب :

در صورتى که يابنده آن طبق شرايط شرعى آن را تملّک کند، هرگونه تصرّفى از جمله وقف عام يا خاص جايز است.

سوال 826 :

آيا مى توان زمينهايى را که ديگران آباد کرده اند، وقف کرد؟

جواب :

بدون اذن و رضايت کسانى که آن را آباد کرده اند، هيچ گونه تصرّفى در آن جايز نيست.

سوال 827 :

آيا متولّيان موقوفات مى توانند اموال موقوفه را براى روضه خوانى صرف نمايند؟ در صورتى که روضه خوان نسبت به صحّت و سقم حديث يا روضه بى توجّه باشد چه حکمى دارد؟

جواب :

بايد خطبايى دعوت کنند که منبر آنها مشروع باشد.

سوال 828 :

شخصى قطعه زمينى را بدون اين که مقيّد به «نَسْلا بَعْدَ نَسْل» کند، بر اولاد ذکور خود وقف نموده است. اوّلا: چنين وقفى چه صورت دارد؟

جواب :

اين در واقع عمرى است، نه وقف. و تنها شامل نسل اوّل مى شود، و سپس به ورثه او باز مى گردد.

ثانياً: اگر اوّلين فرزند واقف سه فرزند، و دوّمى دو فرزند، و سوّمى يک فرزند داشته باشد، آيا سهم اولاد همان سهم پدرانشان مى باشد، يا اينکه بين فرزندان بالسّويه تقسيم مى شود؟ مثلا در فرض فوق اولادِ اولاد، که جمعاً 6 نفر هستند، هر کدام سهم مساوى مى برند، يا سهم پدرانشان بين آنها تقسيم مى شود؟

جواب :

طبق آنچه در بالا سوال کرده ايد، وقف فقط بر اولاد ذکور بوده است. و امّا در طبقه بعد طبق قانون ارث ميان همه ورثه تقسيم مى شود.

سوال 829 :

زمينى به کسى هبه شده، آيا هبه کننده مى تواند آن زمين را بدون اذن هبه گيرنده وقف خاص کند؟ اگر وقف عام نمايد چه حکمى خواهد داشت؟

جواب :

در صورتى که هبه کرده و تحويل داده، ملک موهوب له مى شود. ولى اگر موهوب له از خويشاوندان او نباشد، و هبه معوّضه نيز نباشد، مى تواند آن را باز پس گيرد، و وقف کند.

سوال 830 :

ماشينى وقف امور خيريّه شده است. چنان چه سفرى طولانى براى راننده اى که روى آن کار مى کند، و نيازهاى آن مرکز را برآورده مى سازد پيش آيد، آيا مى تواند از آن وسيله استفاده نمايد؟

جواب :

استفاده شخصى از آن وسيله جايز نيست.

سوال 831 :

راههاى جلوگيرى از موقوفه خوارى را بيان نماييد.

جواب :

بهترين راه بالا بردن سطح فرهنگ عمومى از نظر مذهبى، و گماردن افراد امين بر موقوفات است.

سوال 832 :

در شهر ما، مجالس جشن عروسى، ختنه سورى و بعضى از مجالس شخصى ديگر، که مع الأسف در بسيارى از آن مجالس کارهاى خلاف زير صورت مى گيرد، در حسينيّه برگزار مى شود:

1ـ افرادى حضور پيدا مى کنند که لحظاتى قبل از ورود شرب خمر نموده اند!

2ـ براى گرفتن فيلم، دامادها با کفش روى فرشهاى هيأت راه رفته، و به اين وسيله حرمت اهل بيت عصمت و طهارت را هتک مى نمايند.

3ـ تا اواخر شب، و بعضاً روزها، صداى صدها زن و مرد به ويژه جوانها و وسايط نقليّه آنها آسايش را از همسايه ها سلب مى کند.

امور مذکور باعث شده که همسايه ها يکى بعد از ديگرى منازل شخصى خود را فروخته، و بعضاً به لحاظ آلودگى صوتى، به دستگاه ائمّه اطهار(عليهم السلام) بد بين شوند. لذا نظر حضرتعالى را در مورد استفاده هاى مذکور از بيوت ائمّه اطهار(عليهم السلام)خواستاريم.

جواب :

برگزارى مجالس گناه و آلوده به معصيت در هيچ مکانى جايز نيست; و در مکانهاى منسوب به اهل بيت گناه مضاعفى دارد، و بايد از آن نهى کنيد، و اگر هيئت أمنا با اين کارها موافقت کنند بايد معزول شوند. و امّا استفاده هاى مشروع شخصى از وسائل هيأت تنها در صورتى جايز است که واقفين به هنگام وقف آن را وقف عام کرده باشند. مزاحمت براى همسايگان در هيچ صورت جايز نمى باشد.

سوال 833 :

عدّه اى از معتمدين محل، زمينى را از سازمان زمين شهرى براى حسينيّه گرفته اند. امّا نه سند آن به نام خورده، و نه از آن سازمان پيگيرى شده است. حال اگر کسى، يا کسانى، پيگيرى نمايند و اين زمين را به عنوان حسينيّه به نام خود نمايند، ولى مورد استفاده ديگرى مانند کتابخانه، يا باشگاه ورزشى، يا کلوپ، يا سينما، و مانند آن قرار دهند چه حکمى دارد؟

جواب :

بايد آن را در همان راه به کار گيرند که توافق بر آن شده است.

سوال 834 :

شخصى در سال 1362 زمينى را به شکل زير وقف کرده است: «اگر اين زمين را ساختند، به عنوان مسجد باشد، و اگر آن را نساختند، همچنان متعلّق به خودم باشد.» آيا وقف به اين شکل صحيح است؟ در هر صورت، آيا مى توان زمين مذکور را فروخت، و در جاى ديگر زمينى براى مسجد خريد؟

جواب :

اين گونه وقف اشکال دارد، و مى تواند از آن صرف نظر کند، ولى چنانچه موافقت کند از آن به نحوى براى مسجد در آن جا يا جاى ديگر استفاده شود بهتر است.

سوال 835 :

استفاده از امکانات مسجد، اعمّ از ظروف آشپزخانه و مانند آن، در مراسم ختم افراد (چه در داخل مسجد و چه در بيرون مسجد) چه حکمى دارد؟

جواب :

جايز نيست; مگر اين که نظر واقفين عامّ بوده باشد، يا عرف محلّ چنين اقتضا کند.

جواب :

چنانچه اين کار عمدى نبوده بايد سند اجاره تنظيم کنند، و وجه آن را صرف تعميرات مسجد نمايند.

سوال 837 :

اموات مؤمنين طىّ ساليان متمادى در قطعه زمينى، بدون اعتراض از طرف کسى دفن شده اند. آيا اين کار حکم وقف بر قبرستان را دارد؟

جواب :

در صورتى که مالک آن زمين صريحاً اجازه دفن به عنوان وقف نداده، حکم وقف را ندارد.

سوال 838 :

آيا مى توان زمينى را که وقف خاصّ يک آبادى يا شهرک است، و در آن قبرستان بوده، تخريب کرد، و دوباره براى ساخت و سازهاى شخصى استفاده نمود؟

جواب :

در صورتى که وقف براى دفن اموات باشد نمى توان آنرا تغيير داد; مگر اين که دفن اموات در آن ممکن نباشد. در اين صورت مى توان براى کارهاى خير از آن استفاده کرد; مانند مسجد و مدرسه و درمانگاه.

سوال 839 :

آستان مقدّس محمد هلال بن على(عليه السلام) در آران کاشان، مانند امامزادگان سطح کشور، به صورت هيات اُمنايى اداره مى شود. هيأت أمناى اين امامزاده از ابتدا جهت ساخت و ساز و تأمين مخارج آستانه اقدام به فروش زمينهاى اطراف نموده، و اهالى با حاصل دسترنج قالى بافى ـ کشاورزى و کارگرى خود اقدام به خريد قسمتى از زمينهاى مذکور جهت قبر بر اساس نياز خود کرده اند، و در آن زمان به جاى رسيد قبور، فقط قبض نذورات تحويل خريداران مى شد. در حال حاضر که طرح گسترش و نوسازى و بازسازى آستانه در حال اجرا مى باشد، هيأت امنا بدون در نظر گرفتن رضايت صاحبان قبور، اقدام به فروش مجدّد تعدادى قبور از پيش فروخته شده، به متقاضيان جديد نموده است. و وقتى با اعتراض صاحبان اصلى روبرو شده، در جواب اظهار مى دارند که آستانه هزينه هايى دارد، و جهت تأمين مخارج مذکور بايستى اين قبور فروخته شود، علاوه بر اين که معاملات قبلى اعتبارى ندارد. با توجّه به مطالب فوق لطفاً به سوالات زير پاسخ دهيد:

1ـ حکم فروش قبور به متقاضيان جديد بدون رضايت صاحبان اصلى چيست؟

2ـ حکم استفاده از مبالغ بدست آمده (از فروش اين گونه قبرها) جهت ساخت و ساز و مصارف ديگر در آستانه چيست؟

3ـ در صورتى که صاحبان اصلى قبور رضايت نداشته باشند، نماز در صحن اين آستانه چه حکمى دارد؟

4ـ حکم مردگانى که در اين قبور تازه خريدارى شده از طرف صاحبان جديد خاکسپارى مى شوند چيست؟

5ـ آيا صرف ادّعاى هيأت امنا مبنى بر اين که مى توان از قبور در چند طبقه استفاده کرد، (در حالى که در زمان فروش اوّليه محدوديّت طبقات وجود نداشته است،) مى تواند دليل شرعى براى اخذ تعدادى از قبور خريداران قبلى باشد؟

جواب 1 تا آخر: خريد و فروش وقف جايز نيست، ولى اگر قبلا پولى در برابر اباحه دفن گرفته اند، نمى توانند چيزى بر آن بيفزايند.

سوال 840 :

شايع است که فلان قطعه زمين وقف زردشتى است، و طبق اظهار نظر يکى از آگاهان زردشتى ها خيرخواهى زمين را وقف نموده تا هر سال در روز خاصّى مردم را دعوت کنند، و موبد مراسم مذهبى را انجام دهد، و به کليّه زردشتيان آن محل ناهار دهند. آيا چنين وقفى معتبر است؟

جواب :

وقف مزبور به شرحى که نوشته ايد اشکالى ندارد; مشروط بر اين که تبليغات ضدّ اسلامى نکنند