گفتار در لواحق
و آن چند امر است .
اول در جنين است
جنين اگر روح در او دميده شده باشد و در اثر جنايت سقط شود، ديه اش خونبهاى کامل است يعنى هزار دينار، البته بشرطيکه بخاطر مسلمان بودن پدر و مادرش محکوم به اسلام باشد و نيز فرزند برده نباشد و پسر بوده باشد چون اگر دختر باشد خونبهايش نصف هزار دينار است . و در صورتيکه گوشت بر بدنش روئيده و خلقتش تکميل شده باشد ولى هنوز روح در او دميده نشده باشد، ديه اش صد دينار است چه پسر باشد و چه دختر، و اگر از اينهم ناقص تر و بصورت مضغه باشد ديه اش شصت دينار است ، و اگر علقه باشد چهل دينار. و اگر نطفه او مستقر در رحم باشد ديه اش بيست دينار است که در همه اين مراحل فرقى بين پسر و دختر نيست .
مساءله 1 - اگر چنين سقط شده ذمى باشد يعنى پدر و مادرش يهود يا نصرانى در ذمه اسلام باشند آيا ديه او يکدهم ديه پدر اوست و يا يکدهم ديه مادر او؟ مسئله محل تردد است ، هر چند که اولى اقرب است .
مساءله 2 - در اسقاط جنينى که روح آن حلول نکرده کفاره قتل بر جانى واجب نيست ، و ديه کامل و کفاره اسقاط جنين داراى روح هم وقتى واجب است که جانى عالم به زنده بودن جنين صاحب روح شده است ، و اعتبارى به حرکت خبره شهادت دهند بر اينکه جنين صاحب روح شده است ، و اعتبارى به حرکت خبره شهادت دهند بر اينکه جنين صاحب روح شده است ، و اعتبارى به حرکت جنين در شکم مادرش نيست مگر آنکه بدانند حرکت از خود کودک است ، و با علم بزنده بودن جنين کفاره خونبها با مباشرت در جنايت واجب مى شود.
مساءله 3 - اقوى آنست که براى جنينى که بين هر دو مرتبه ، مثلا بين نطفه مستقر و علقه ، يا بين علقه و مضغه ، يا بين مضغه و بالا ترش واقع است غير از آنچه گفته شد چيز ديگرى واجب نيست ، پس اينکه بعضى گفته اند بين دو مرتبه بحساب مرتبه بعدى ديه اى دارد، درست نيست .
مساءله 4 - اگر زنى کشته شود و کودکى هم که در شکم اوست بميرد، ديه زن ديه کامل است و ديه ديگرى براى مرگ فرزندش بر جانى واجب است ، حال اگر معلوم شد پسر اشت ديه پسر مى دهد و اگر دختر بود ديه دختر و اگر معلوم نشد کدام است نصف مجموع دو ديه . (يعنى هفتصد و پنجاه دينار که نصف ديه يک مرد و يک زن است ).
مساءله 5 - اگر زنى فرزند خود را بيندازد بر او واجب است ديه آنچه که انداخته (يا پسر است و يا دختر و يا مجهول الجنس ) را بورثه او بدهد و خودش از آن ديه سهم نمى برد.
مساءله 6 - اگر بچه سقط شده متعدد باشد ديه نيز متعدد مى شود، اگر يک پسر و يک دختر است ديه يک پسر و يک دختر بعهده جانى مى آيد و هکذا، و در مراتب مختلف جنينى هر موردى که احراز تعدد شود ديه آن مرتبه متعدد مى باشد.
مساءله 7 - ديه اعضاء جنين و جراحاتش به نسبت ديه خود اوست يعنى بحساب صد (چون در اول بحث گفتيم خونبهاى جنينى که هنوز روح در او حلول نکرده و گوشت بر بدنش پوشيده ، صد دينار است ) در نتيجه اگر بخاطر جنايتى يکدست جنين قطع شود، پنجاه دينار و براى هر دو دستش صد دينار بر عهده جانى مى آيد و در جراحات شجاجش بهمين نسبت است . اين در صورتى استکه روح در او حلول نکرده باشد و گرنه مانند ساير انسانهاى زنده است .
مساءله 8 - اگر کسى بترساند شخصى را که در حال جماع است و در اثر ترس منى او بخارج رحم بريزد، ده دينار ديه از بين بردن نطفه را بايد بدهد.
مساءله 9 - اگر قابله ها و اهل خبره نتوانند بفهمند آنچه ساقط شده مبدا نشو انسانى بوده يا نه ، اگر در اثر اسقاط نقصى بر آن پيدا شود حکومت است ، و اگر بر مادرش آسيبى رسيده باشد ديه آن بعهده جانى است .
مساءله 10 - ديه جنين اگر عمدى و يا شبيه بعمد باشد، در مال خود جانى است و اگر خطائى باشد بر عاقله اوست ، و اين در صورتى است که روح در جنين حلول کرده باشد که در غير اينصورت محل تامل است هر چند که اقرب آنستکه آن نيز بر عهده عاقله جانى است .
مساءله 11 - در بريدن سر ميت مسلمان حر، صد دينار و در قطع اعضاى بدنش به حساب ديه اش مى باشد، و بهمين حساب است ساير جناياتيکه بر او وارد آيد مثلا در قطع دست او (که اگر زنده بود پانصد دينار بود) پنجاه دينار و در قطع هر دو دستش صد دينار است و در قطع انگشت او (که اگر زنده بود صد دينار بود) ده دينار است ، و همچنين است حال در جراحت ها و شجاج او، و اين ديه را ورثه به ارث نمى برند بلکه ملک خود ميت است و بايد به نيت او صرف در مصارف خير شود، و در اين حکم زن و مرد و کوچک و بزرگ مساويند. و آيا قرضهاى ميت را با آن مى توان داد؟ ظاهر اينستکه آرى .