مراتب و مراحل انکار و نهى از منکر
قرآن کريم :
)وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْکُمْ فِي الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُکْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَتَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ‌وَالْکَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً(346)).
"و در قرآن بر شما نازل کرده که هرگاه بشنويد افرادى آيات خدا را انکار و استهزامى‌کنند با آنها ننشينيد تا به سخن ديگرى بپردازند و گرنه شما هم مثل آنان خواهيدبود. خداوند منافقان و کافران را همگى در دوزخ جمع مى‌کند."
از اين آيه استفاده مى‌کنيم که يکى از مراتب نهى از منکر، تحريم ارتباطبا کسانى است که مرتکب منکرات مى‌شوند مانند ترک مجالست وهمنشينى با کسانيکه از آيات الهى اعراض و دورى مى‌کنند، و احتمال‌مى‌رود که ترک چنين مجالسى، فى نفسه و بطور مستقل واجب باشد به‌علاوه اينکه از باب نهى از منکر واجب است، زيرا به نظر مى‌رسد حضوردر مجالس اهل بدعت و گمراهى، حرام باشد )واللَّه العالم(.
حديث شريف :
1 - حضرت على‌عليه السلام فرمود:
"من ترک إنکار المنکر بقلبه ولسانه ويده فهو ميّت بين الأحياء"(347).
"کسى که منکر را با قلب و زبان و دست خود نفى نکند، او همچون مرده‌اى بين‌زندگان است."
آداب امر به معروف و نهى از منکر
قرآن کريم :
1 - )أَتَأْمُرُونَ الْنَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلاَتَعْقِلُونَ(353)).
"آيا مردم را به نيکى دعوت مى‌کنيد، امّا خودتان را فراموش مى‌نمائيد با اينکه‌شما کتاب را مى‌خوانيد، آيا نمى‌انديشيد؟"
2 - )يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتاً عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوامَا لاَ تَفْعَلُونَ(354)).
"اى کسانيکه ايمان آورده‌ايد! چرا سخنى مى‌گوئيد که عمل نمى‌کنيد؟ نزد خدابسيار موجب خشم است که سخنى بگوئيد که عمل نمى‌کنيد."
حديث شريف :
1 - امام صادق‌عليه السلام فرمود:
"إنّما يأمر بالمعروف وينهى عن المنکر من کانت فيه ثلاث خصال: عامل بمايأمر به، تارک لما ينهى عنه، عادل فيما يأمر، عادل فيما ينهى، رفيق فيما يأمر،رفيق فيما ينهى"(355).
"همانا کسى امر به معروف و نهى از منکر مى‌کند که سه خصلت در او موجودباشد: به آنچه امر مى‌کند خود عمل نمايد و آنچه را از آن نهى مى‌کند، خود ترک کند.
در آنچه امر يا نهى مى‌کند عادل باشد.
در امر و نهى خود ملايمت و مدارا داشته باشد."
2 - جابر روايت مى‌کند که امام باقرعليه السلام فرمود:
"فأنکروا بقلوبکم، وألفظوا بألسنتکم، وصکّوا بها جباههم، ولا تخافوا في اللَّه لومةلائم، فإن اتّعظوا وإلى الحقّ رجعوا فلا سبيل عليهم، إنّما السبيل على الذين يظلمون الناس‌ويبغون في الأرض بغير الحقّ، اُولئک لهم عذاب أليم. هنالک فجاهدوهم بأبدانکم‌وابغضوهم بقلوبکم، غير طالبين سلطاناً ولا باغين مالاً ولا مريدن بالظلم ظفراً، حتى‌يفيئوا إلى أمر اللَّه ويمضوا على طاعته"(356).
"با قلوب خود انکار نماييد، و با زبان خود نهى کنيد، و به پيشانى آنها بزنيد، و درراه خدا از هيچ ملامت‌گرى نترسيد. پس اگر اندرز گرفتند و به حق بازگشتند، راه‌مؤاخذه بر آنان نيست، بلکه راه مؤاخذه بر کسانى است که بر مردم ستم مى‌کنند و درزمين بناحق سرکشى مى‌نمايند، براى آنها عذاب دردناکى است. در مقابل آنان با بدن‌خود جهاد کنيد، و در دلهاى‌تان مبغوض‌شان بداريد در حاليکه خود طالب قدرت‌ومال و خواستار پيروزى از راه ظلم نيستيد. با آنان مبارزه کنيد تا آنان به امر خدا بازگردند و به طاعت او گردن نهند."
تفصيل احکام
1 - از بارزترين حقايق دعوت به سوى خدا، اين است که دعوتگرآراسته باشد به صفات پرهيزکاران، و فرمانبردارى از پيامبران الهى درعمل به اطاعت از خدا، پيش از آنکه ديگران را به اطاعت امر کند، ودورى‌کردن از گناه، پيش از آنکه ديگران را از آن نهى نمايد.
2 - از آنجا که خداوند ما را به همکارى در نيکو کارى و تقوا امر کرده‌است، و امر به معروف و نهى از منکر هم از والاترين مصداقهاى‌نيکوکارى و پرهيزکارى مى‌باشد، شخص مؤمن بايد با برادران ايمانى‌خود در اقامه امر به معروف و نهى از منکر همکارى کند و اين همکارى‌اثرى بسيار بزرگ و سازنده دارد، مخصوصاً در عصر حاضر که همه‌دشمنان دين در قالب احزاب و نهادهاى منظّم، سازمان يافته، و در راه گناه‌و تجاوز بر ديگران با همديگر همکارى مى‌کنند.
3 - گاهى ترويج معروفها و کارهاى خير، و پاک کردن جامعه ازمنکرات ايجاب مى‌کند که نهادهاى دينى از قبيل انجمن‌هاى تربيتى، مراکزفرهنگى و تبليغاتى تأسيس شود و بر مؤمنين است که به اين امر اهتمام‌ورزند تا برادران خود را از افتادن در دام فساد و باطل دور نگهدارند.
4 - ابزار تبليغ و پيام‌رسانى به حسب شرايط زمان روبه توسعه است،وامروزه دستگاههاى صوتى و تصويرى )راديو و تلوزيون( و شبکه‌هاى‌مطبوعاتى و خبرگزاريها و وسايل پيشرفته تبليغاتى مانند ماهواره‌ها،کامپيوتر و انترنت در سطح جهانى فساد پراکنى دارند و راههاى ضلالت‌وگمراهى را ترويج مى‌کنند. در چنين شرايطى چه خوب است مؤمنان هم‌همّت گمارند و براى ايجاد ابزارهاى پيشرفته‌تر همکارى نمايند تا از اين‌طريق فضيلتها را نشر دهند و پيامهاى الهى را به بشريت برسانند.
5 - از آنجا که کفّار و اهل فسق و فساد از ابزارهاى علمى پيشرفته‌استفاده مى‌کنند و به بررسى‌ها و مطالعات روانشناسى، تربيتى‌وجامعه‌شناسى مى‌پردازند و از اين شيوه‌ها براى نشر افکار خود بهره‌مى‌گيرند، بر حوزه‌هاى علميّه است که براى همراهى با زمان و مقاومت دربرابر فساد و گمراهى، برنامه‌هاى درسى و آموزشى خود را تکامل‌ببخشند. علماى اعلام و اصحاب انديشه براى تربيت مبلّغان و دعوتگران‌تلاش نمايند، به گونه‌اى که آنان براى انجام امر به معروف و نهى از منکر به‌بهترين وجه و با بهترين شيوه، شايستگى پيدا کنند تا اين قول خداوندتحقّق يابد:
)ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ...(357)).
"با حکمت و اندرز نيکو، به راه پروردگارت دعوت نما..."
بدون شک شيوه‌هاى درست آموزشى بهترين وسيله‌اى است که به‌دانش پژوه، حکمت مى‌آموزد و او را با مقتضيات زمان و مکان آشنامى‌گرداند. وبهترين ابزار هدايت هم کلام خداوند، و سنّت پيامبرواهل‌بيت اوعليهم السلام، است و بر مبلّغان است که از نور قرآن و روايات‌روشنائى بگيرند و از آنها با کمال جدّيت و اهتمام بهره ببرند، نصوص‌الهى را حفظ کنند، در آنها تدبّر و تأمّل نمايند، و آنها را محور سخنان خودقرار دهند و"حوادث واقعه" را در پرتو آنها تفسير نمايند )واللَّه‌المستعان(.