مبحث سوم : در تزاحم موجبات
مساءله 1 - اگر در جنايتى هم سبب دخالت داشته باشد و هم مباشر در صورتى که دخالتشان مساوى باشد و يا مباشر اقوى باشد تنها مباشر ضامن است ، مثل اينکه شخصى چاهى کنده باشد و شخص ديگر کسى را به طرف چاه هل دهد که در اين مثال مباشر اقوى است ، و نيز مثل اينکه کسى چيزى لغزنده سر راه بگذارد و يا کاردى در زمين نصب کند و ديگرى شخصى را به طرف آن لغزنده و آن کارد هل بدهد و يا کسى آتشى برافروزد و ديگرى شخصى را به طرف آتش هل دهد و يا کسى ديوارى را کج بنا کند و ديگرى آن را بروى شخصى سقوط دهد، و اگر عکس اين باشد يعنى سبب اقوى از مباشر باشد ضمان بر عهده سبب مى آيد، مثل اينکه کسى در مسير عابرين چاهى بکند و روى آن را بپوشاند و ديگرى که از آن چاه بى خبر است کسى را به طرف آن شخص هل دهد و آن شخص در چاه سقوط کند که در چنين موردى سبب از مباشر قوى تر است و به همين جهت حفر کننده چاه ضامن است .
مساءله 2 - اگر در موردى دو سبب دخيل در حادثه اى باشند ظاهر اين است که ضمان بر آن سببى است که تاثيرش جلوتر باشد هر چند که حدوث آن سبب بعد از سبب ديگر باشد، مثلا کسى در مسير عابرين چاهى حفر کند و شخصى ديگر سنگى رد کنار آن بگذارد به طورى که پاى عابر به آن گير کند و بيفتد و در چاه سقوط کند که هر چند چاه جلوتر ساخته شده لکن سقوط آن شخص مستند به آن سنگى است که آن ديگرى در کنار چاه نهاده و در نتيجه هم او ضامن است . و اگر کسى کاردى را در کف چاهى که ديگرى حفر کرده نصب کند و ثالثى که در چاه سقوط کرده روى آن کارد بيفتد ضمان بر عهده حفر کننده است ، و اگر کسى سنگى را در محل عبور مردم بگذارد و شخصى ديگر سنگى ديگر را در يک مترى آن مثلا قرار دهد و در نتيجه عابرى پايش به سنگ اولى گير کند و بروى سنگ دوم بيفتد صاحب سنگ اول ضامن است ساير فرضها هم به همين ترتيب است ، البته اين در صورتى است که هر دو سبب در تجاوز مساوى باشند اما اگر يکى از آن دو متجاوز باشد و ديگرى متجاوز نباشد ضمان به عهده او به تنهايى است ، مثل اينکه صاحب ملکى سنگى را در ملک خود گذاشته باشد و شخصى متعدى جنب آن سنگ چاهى حفر کند آنگه شخص پايش به آن سنگ گير کند و در چاه بيفتد که در اينجا تنها حفر کننده چاه ضامن است .
مساءله 3 - اگر کسى گودالى کم عمق حفر کند و سپس شخصى ديگر عمق آن را زياد کند حال اگر کسى در آن بيفتد ضمانش بر اولى است ؟ يا بر دومى ؟ و يا بر هر دو؟ احتمالاتى است که اولى ترجيح دارد.
مساءله 4 - اگر دو نفر يا بيشتر شريک باشند در نهادن سنگ مثلا، همه آنان در ضمان شريکند و ظاهر اين است که همه در ضمانت مساوى اند هر چند نيروى آنان مختلف باشد.
مساءله 5 - اگر دو نفر در چاه بيفتند و هر يک در اثر برخورد به ديگرى بميرد، حفر کننده چاه ضامن است .