حضانت
حضانت مادر و شرايط آن
حضانت ـ که حق حافظيت ولد است ـ براى مادر ثابت است و او احق است به حضانت ولد در مدت رضاع که دو سال است، چه پسر باشد و چه دختر، در صورتى که مادر ارضاع کند ولد را؛ و در غير اين صورت خلاف است.
و معتبر است در احقيت مادر به حضانت ولد، اينکه حرّه و مسلمه و عاقله و غير متزوّجه به غير والد طفل باشد.
و فرقى بين اقسام مملوکه نيست. و در مبعّضه، مانعى از ثبوت حق حضانت در نوبت مهايات مادر نيست. و اگر مادر مملوکه است، حضانت حق پدر حرّ است. و اگر ولد مبعّض بود، حضانت او در نصف مثلاً با مولى و در نصف ديگر با مادر و آنکه در صورت حريت حق حضانت داشت مى شود.
اختلاف در مهايات يا استيجار متصدى حضانت
و اگر در مهايات يا استيجار متصدىِ حضانت، اختلاف شد بين دو صاحب حق، حاکم مداخله مى نمايد و استيجار مى نمايد متصدى را به نظر خودش، و مؤونه را بر هر که ثابت است از سيّد و آنکه واجب است بر او با اداى مال ايجاب مى نمايد اگر چه نظرش به تنصيف اجرت تعلق بگيرد.
موارد سقوط حضانت اُم
اگر ولد محکوم به اسلام باشد و مادر کافره باشد، حق حضانت ولد را ندارد. و اگر محکوم به کفر باشد، تا فطام مانعى از حضانت کافره نيست؛ و پس از آن اگر امر مربوط به حاکم مسلمين بود، مى تواند ولدى را که توصيف اسلام خود مى نمايد از کفار بگيرد و به مسلم حضانت او را احاله نمايد تا از خوف منحرف نمودن کفار مأمون باشد.
و مجنونه اى که مخوف است حضانت او ولد را، اهليت حضانت ندارد؛ و مجنونه ادوارى که منظم است اوقات او، مانعى در حضانت او در وقت افاقه نيست.
و مريض غير متمکن از حضانت به مباشرت و استنابت، ساقط است حضانت او مثل مجنونه. و هم چنين مريضه به مرض متعدى به طفل، به نظر طبيب ماهر، در صورت عدم امکان استنابه، حضانت ندارد. و عدالت معتبر نيست در حضانت مادر، بلکه ظهور خيانت در حفظ که خيلى نادر است، مانع است.
مسقطيّت ازدواج جديد
و هم چنين ازدواج جديد، مسقط حضانت مزوّجه است.و اقرب عود حضانت است به مجرد طلاق زوج ثانى، اگر چه رجعى باشد مادام [که] رجوع نکرده است.
ميزان انتهاى حضانت
و اعتبار در حضانت مادر به فطام خارجى [است] يا مدت آن که دو سال است؟ اظهر دوّم است؛ و عدم فطام بعد از دو سال اثرى ندارد. و بعد از فطام و مدت آن که دو سال است، منتهاى حضانت پدر و مادر هفت سال است، و احوط اختصاص حضانت پسر در مدت مذکوره به پدر و حضانت دختر به مادر است. و بعد از هفت سال، حق حضانت مربوط به پدر است؛ و هم چنين در صورت ازدواج زن به غير والد، حضانت او ساقط و مربوط به پدر است.و در حال حضانت هر يک از والدين، از زيارت ديگرى و مواصلت و اجتماع با ديگرى براى صله و دفع يا رفع عُسر و ضرر، مانع نمى شود، به فرستادن طفل يا آوردن ديگرى براى او، اگر چه در غير حال مرض و موت باشد.و در خنثاى مشکل، ولايت در حولين براى امّ، مستصحب است تا هفت سال، و احوط رعايت رضاى والد است.
حق حضانت در صورت فوت والدين
و هر کدام از پدر و مادر اگر وفات کردند اگر چه پدر قبل از وصول نوبت به او وفات کند، حضانت مخصوص ديگرى مى شود، نه سايرين از وصى ديگرى يا اقارب متوفّى؛ و در صورت ازدواج مادر در مفروض از وفات پدر، تأمل است، و احوط رعايت رضاى صاحب حق که متأخر است از اب و ام مى باشد.اگر ابْ مملوک يا کافر بود، مادر حرّه مسلمه، احق به حضانت ولد است، چه ذکر باشد چه انثى، حتى با ازدواج به غير والد.
شرايط حضانت اب
و معتبر است در حضانت اب، آنچه معتبر است در حضانت ام، غير از ازدواج، چنانچه اشاره شد. و در هر کدام از ابوين بعض شروط حضانت منتفى باشد، متعين مى شود حضانت براى ديگرى که واجد شروط است.و اگر اب مملوک، معتَق شد، حکم حر را در حضانت دارد؛ و هم چنين ساير شروط مفقوده اگر متجدد شد، مقتضىِ ولايت حضانت ثابت و ملاحظه معارض او بايد نمود.
مفقودن شدن ابوين
اگر ابوين مفقود شدند، حضانت بين اب و ام از طريق پدر و مادر ـ به نحوى که براى ابوين در صورت وجود ايشان بود ـ ثابت است بنابر اظهر، و احتياط، در رعايت رضايت جدّ ابى است.
و اگر مفقود شد ابوين در بالا به نحو مذکور، حضانت براى اقرب به ولد است ؛ و تعيين آن به اقرب در مراتب ارث، خالى از وجه نيست.
و اگر وارث خاص نباشد، استحقاق و وجوب کفايى براى مسلمين است، و حاکم از بيت المال متصدى، يا عدول مؤمنين مى شوند.
و استثناى مخصوص از قاعده اقربيت در ارث، منتفى است در اين مقام، و ذکَر و انثى در يک درجه فرقى ندارد. و با تعدّد صاحب حق، با قرعه يا تراضى، تعيين مى شود.
عدم حضانت بعد از بلوغ
و بعد از بلوغ ولد، حضانت او براى کسى ثابت نيست.
وجوب و عدم وجوب حق حضانت، بر غير والدين
و حضانت، حق صاحب آن است؛ و در وجوب بر آن اگر چه غير اب باشد درصورتى که تضييع نباشد، تأمل است؛ و در خصوص کسى که انفاق بر او واجب است، وجوب و اجبار اقرب است، و اللّه العالم.
عود حضانت بعد از طلاق
اگر طلاق داد و بينونت حاصل شد، پس از آن به عقد جديد برگشت به زوج اوّل، عود مى کند حضانت، چنانچه واضح است.