3.شناخت ارزشمند در اسلام کدام است؟
نخستين گام در «آشنايى با اسلام» اين است که بايد به شناخت مورد نظر او توجه کنيم. آيا اسلام هر شناختى را مى پذيرد؟ يا آن گونه شناخت را مى پذيرد که صورت جزمى و يقينى داشته باشد؟
اسلام تنها براى شناختى ارزشى قائل است که قطعى وجزمى باشد; از اينرو ما را از پيروى کردن از هرگونه ظن و شک باز مى دارد:
(وَلا تَقْفُ ما لَيْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إنَّ السَّمْعَ والبَصَرَ والفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مسْئُولاً) (سوره إسرا آيه 36).
«از آنچه که به آن علم ندارى پيروى مکن زيرا گوش وچشم ودل همه مسئولند».
قرآن آن گونه پيروى هايى را که ملاکى جز عادات و سنتهاى نياکان ندارد، به شدت رد مى کند ومى گويد: نبايد روش نياکان سبب پيروى گردد:
(بَلْ قالُوا إنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّة وَ إنّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ)(سوره زخرف آيه 22).
«مى گويند، ما پدران خود را بر همين راه وروش يافتيم وما از روش آنان پيروى مى کنيم».
قرآن در آيه اى ديگر، هر نوع پيروى به عنوان خود باختگى در برابر بزرگان را رد مى کند ومى فرمايد:
صفحه 38
(رَبَّنا إنّا أطَعْنا سادَتَنا وَکُبَراءَنا فَأضَلُّونَا السَّبيلا)(احزاب آيه 67).
«مى گويند، پروردگارا ما از بزرگان وپيشوايان خود پيروى کرديم وما را گمراه کردند».
اسلام، به شناختى ارزش مى دهد که از نظر ابزار يا متکى به حس، يا متکى به عقل وخرد باشد:
(وَاللّهُ أخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لاتَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ والأبْصارَ والأفْئدةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرونَ) ( نحل آيه 78).
خداوند شما را از شکم مادران بيرون آورد درحالى که چيزى نمى دانستيد وبراى شما گوش، چشم ودل، قرار داد، تا خدا را سپاسگزار باشيد.
در آيه «سمع» و «بصر» که مربوط به حس و تجربه است، از ابزار شناخت شمرده شده است و «فؤاد» به معنى «دل» و «عقل» ، که مربوط به استدلال و برهان است، يکى ديگر از ابزار شناخت، معرفى گرديده است. از اين جهت، هر نوع شناختى که مبنى بر يکى از دو ابزار ياد شده باشد مورد پذيرش اسلام است. بنابر اين، شناختهاى پندارى وتقليدى، مورد اعتبار اسلام نيست.
در اينجا ، پاسخ به يک سوال، لازم است و آن اين که: اگر شناختهاى تقليدى از ارزش بيرون است، چگونه مسلمانان در مسائل فروع، از مجتهد تقليد مى کنند؟
در پاسخ بايد گفت: رجوع به مجتهد ، رجوع به متخصص است واساس زندگى بشر اين است که فرد ناوارد، به متخصص مراجعه کند. زيرا يک فرد نمى تواند در همه مسائل متخصص گردد.
گذشته از اين، رجوع به مجتهد از طريق دليل قطعى ثابت شده است وخود آورنده شريعت گفته است که بايد در مسائل فرعى وعملى، به مجتهد عادل مراجعه کرد. و چون اين مراجعه به حکم خود صاحب شريعت است، قطعاً يک نوع شناخت قطعى خواهد بود. (البته قطعى اجمالى).
تقليد در اصول عقايد امکان پذير نيست، زيرا معناى آن اين است که انسان يکى از مکتبهاى
صفحه 39
متضاد را بدون دليل بپذيرد، در حالى که در تقليد در فروع، اصل مکتب با دليل ثابت شده، در فروع و جزئيات تقليد مى کند «ببين تفاوت ره از کجاست تا به کجا».
موضوع شناخت
اسلام در ميان موضوعات شناخت، به شناخت سه چيز اهميّت بيشترى مى دهد:
1ـ شناخت انسان:
(سَنُريهِمْ آياتِنا فِي الآفاقِ وَفي أنْفُسِهِمْ حتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أنَّهُ الحَقُّ أَوَ لَمْ يَکْفِ بِرَبِّکَ أنَّهُ عَلى کُلِّ شيء شهيدٌ) (سوره فصلت آيه 53).
«به همين زودى نشانه هاى خود را در جهان ودر نفوس انسانها، ارائه مى دهيم تا بدانند او حق است واو بر همه چيز قادر وتوانا است».
جمله (وَفي أنْفُسِهِمْ) دعوت به شناخت نفوس انسانى است که مى تواند پايه شناختها ى ديگرى باشد.
2ـ شناخت طبيعت:
شناخت جهان، مورد علاقه اسلام است: (قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِي السَّمواتِ والأرضِ) (سوره يونس آيه 101).
«بگو: به آنچه در آسمانها وزمين است، بنگريد».
در آيه ديگرى، شناخت جهان را از نشانه هاى افراد خردمند دانسته :
(إنَّ في خَلْقِ السَّمواتِ والأرضِ واخْتِلافِ اللَّيل والنَّهارِ لاَيات لاِولِى الألْبابِ)( آل عمران آيه 190).
«در آفرينش آسمانها وزمين ودر پى آمدن شب وروز، براى خردمندان نشانه ها است».
3ـ شناخت تاريخ: قرآن شناخت تاريخ را به عنوان يک معلّم پند دهنده معرفى مى کند: (لَقَدْ کانَ في قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِولِى الألْبابِ) (سوره يوسف آيه 111).
ودر آيات ديگر، انسانها را دعوت مى کند که زندگانى اقوام وملل گذشته را عالمانه مطالعه کنند:
صفحه 40
(فَاقْصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَکَّرونَ) (سوره اعراف آيه 176).
«داستانها را بازگو کن، شايد آنان فکر کنند.»
ولى تمام اين شناختها مقدمه شناخت خدا و پديدآورنده انسان و طبيعت و تاريخ است از اين جهت، پيرامون شناخت خدا، به گونه اى بحث مى کنيم.