7 ـ سجود
مسأله 1068 :
نمازگزار بايد در هر رکعت از نمازهاى واجب و مستحب، بعد از رکوع دو سجده بجا آورد و در سجده لازم است که پيشانى و کف دو دست و سر دو زانو و دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد.
مسأله 1069 :
لازم نيست تمام پيشانى روى زمين قرار گيرد، بلکه به اندازه‌اى که عرفا سجده گفته شود، کفايت مى‌کند و بنابر احتياط جاى سجده نبايد از مقدار يک درهم کمتر باشد و اگر همين مقدار متفرق بوده ولى مثل دانه‌هاى تسبيح به هم اتصال داشته باشد، اشکال ندارد.
مسأله 1070 :
دو سجده روى هم يک «رکن» است و اگر کسى در نماز واجب عمدا يا از روى فراموشى هر دو را ترک کند يا دو سجده ديگر به آنها اضافه نمايد، نماز او باطل است.
مسأله 1071 :
اگر عمدا يک سجده را کم يا زياد کند، نماز باطل مى‌شود و اگر سهوا در يک رکعت يک سجده زيادى به جا آورد، نمازش صحيح است و چنانچه سهوا يک سجده را به جا نياورد، حکم آن در مسائل بعدى گفته خواهد شد.
مسأله 1072 :
اگر پيشانى را عمدا يا سهوا به زمين نگذارد، سجده نکرده است، اگرچه اعضاى ديگر سجده به زمين برسند، ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد و سهوا اعضاى ديگر را به زمين نرساند يا سهوا ذکر نگويد، سجده صحيح است.
مسأله 1073 :
حکم ذکر سجده مانند حکم ذکر رکوع است که در مسأله 1052
(198)
بيان شد، با اين تفاوت که در سجده به جاى ذکر «سُبْحانَ رَبّىَِ الْعَظيمِ وَبِحَمْدِهِ» ذکر «سُبْحانَ رَبّىَِ الاَعْلى وَبِحَمْدِهِ» گفته مى‌شود.
مسأله 1074 :
بايد بدن در سجده به مقدار ذکر واجب آرام باشد و هنگام گفتن ذکر مستحب نيز اگر آن را به قصد ذکرى که براى سجده دستور داده‌اند بگويد، بنابر احتياط آرام بودن بدن لازم است.
مسأله 1075 :
اگر پيش از آن که پيشانى به زمين برسد و بدن آرام بگيرد، عمدا ذکر واجب سجده را بگويد يا پيش از تمام شدن ذکر واجب، عمدا سر از سجده بردارد، نماز باطل است.
مسأله 1076 :
اگر پيش از آن که پيشانى به زمين برسد، سهوا ذکر سجده را بگويد و پيش از آن که سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه کرده، بايد دوباره ذکر را بگويد و بنابر احتياط واجب اگر قبل از آرام گرفتن بدن نيز سهوا ذکر سجده را بگويد، بايد پس از آرام گرفتن بدن دوباره ذکر سجده را بگويد.
مسأله 1077 :
اگر بعد از آن که سر از سجده برداشت، بفهمد که پيش از آرام گرفتن بدن ذکر راگفته يا پيش از آن که ذکر سجده تمام شود سر برداشته، نماز او صحيح است.
مسأله 1078 :
اگر به واسطه بيمارى و مانند آن نتواند در سجده آرام بگيرد، نماز او صحيح است، ولى بايد پيش از آن که از حالت سجده خارج شود، ذکر واجب را بگويد.
مسأله 1079 :
اگر هنگامى که ذکر سجده را مى‌گويد يکى از هفت عضو سجده را عمدا از زمين بردارد، احتياطا بايد نماز را از سر بگيرد، ولى اگر هنگامى که مشغول گفتن ذکر نيست غير از پيشانى اعضاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد، اشکال ندارد.
مسأله 1080 :
اگر پيش از تمام شدن ذکر سجده سهوا پيشانى را از زمين بردارد، نمى‌تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يک سجده حساب کند، ولى اگر اعضاى ديگر را سهوا از زمين بردارد، بايد احتياطا دو مرتبه به زمين بگذارد و ذکر را بگويد.
مسأله 1081 :
بعد از تمام شدن ذکر سجده اوّل، بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.
(199)
مسأله 1082 :
اگر در سجده اوّل مهر به پيشانى بچسبد، بايد قبل از سجده دوم آن را از پيشانى جدا کند و سپس به سجده برود و چنانچه بدون اين که مهر را بردارد، عمدا دوباره به سجده رود، نمازش باطل است و بايد آن را اعاده کند.
مسأله 1083 :
جاى پيشانى نمازگزار بايد از محل ايستادن و همچنين از محل زانوهاى او بيش از چهار انگشت بسته پست‌تر يا بلندتر نباشد.
مسأله 1084 :
در زمين سراشيبى که شيب آن کم است، اگر جاى پيشانى نمازگزار از جاى ايستادن و سر زانوهاى او بيش از چهار انگشت بسته، بالاتر يا پايين‌تر باشد، اشکال ندارد.
مسأله 1085 :
اگر پيشانى را سهوا بر چيزى بگذارد که از جاى انگشتان پا و سر زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى باشد که نگويند در حال سجده است، بنابر احتياط واجب بايد سر را بردارد و به چيزى که بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا کمتر است بگذارد و احتياط اين است که سر را از روى آن به روى چيزى که بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا کمتر است نکشد و اگر بلندى آن به قدرى باشد که بگويند در حال سجده است، احتياط واجب آن است که پيشانى را از روى آن به روى چيزى که بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا کمتر است بکشد و اگر کشيدن پيشانى ممکن نباشد، بنابر احتياط واجب بايد پيشانى را بلند کند و بر موضعى که بلندى زايدى ندارد بگذارد و نماز را تمام کند و دوباره بخواند.
مسأله 1086 :
نبايد بين پيشانى و آنچه بر آن سجده مى‌کند چيزى فاصله باشد، پس اگر مهر به قدرى چرک باشد که پيشانى به خود مهر نرسد، سجده باطل است، ولى اگر مثلاً رنگ مهر تغيير کرده باشد، اشکال ندارد.
مسأله 1087 :
اگر در حال سجده بفهمد چيزى مانند موى سر بين پيشانى و مهر فاصله شده، نبايد پيشانى را بلند کند، بلکه بايد به هر شکل ممکن چيزى را که فاصله شده برطرف نمايد، مگر اين که به قدرى کم باشد (مانند يک يا دو تار مو) که مانع از تحقق سجده نباشد.
(200)
مسأله 1088 :
در سجده بايد کف دست را بر زمين بگذارد، ولى در حال ناچارى، گذاشتن پشت دست نيز مانعى ندارد و اگر پشت دست نيز ممکن نباشد، بنابر احتياط بايد مچ دست را بر زمين بگذارد و چنانچه آن را نيز نتواند، احتياطا بايد تا آرنج هر جا را که مى‌تواند بر زمين بگذارد و اگر آن نيز ممکن نباشد، احتياطا بايد بازو را بر زمين بگذارد.
مسأله 1089 :
در سجده بايد سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمين بگذارد و گذاشتن پشت شست يا داخل آن نيز کفايت مى‌کند و اگر انگشتان ديگر پا يا روى پا را به زمين بگذارد يا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمين نرسد، نماز باطل است.
مسأله 1090 :
کسى که مقدارى از شست پاى او بريده شده، بايد بقيه آن را به زمين بگذارد و اگر چيزى از آن نمانده باشد يا اگر مانده خيلى کوتاه باشد، بنابر احتياط بايد بقيه انگشتان را بگذارد و اگر هيچ انگشتى در پا نداشته باشد، بنابر احتياط بايد هر مقدارى از پا را که باقى مانده به زمين بگذارد.
مسأله 1091 :
بنابر احتياط واجب سجده بايد به نحو معمول و متعارف صورت بگيرد، بنابر اين چسباندن سينه و شکم به زمين و يا دراز کردن پاها در سجده، بنابر احتياط واجب جايز نيست، اگرچه تمام اعضاى سجده بر زمين قرار گرفته باشد.
مسأله 1092 :
مهر يا چيز ديگرى که بر آن سجده مى‌کند بايد پاک باشد، ولى اگر مثلاً مهر را روى فرش نجس بگذارد يا يک طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاک آن بگذارد، اشکال ندارد.
مسأله 1093 :
اگر در پيشانى دُمَل و مانند آن باشد، چنانچه ممکن باشد بايد با جاى سالم پيشانى سجده کند و اگر ممکن نباشد، بايد چيزى که سجده بر آن صحيح است را گود کند و دمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى که براى سجده کافى باشد، بر آن بگذارد.
مسأله 1094 :
اگر دُمَل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد، بايد به يکى از دو طرف پيشانى سجده کند و احتياط واجب اين است که در صورت امکان به طرف راست پيشانى سجده کند و اگر سجده بر پيشانى ممکن نباشد، به چانه سجده کند و اگر به چانه نيز ممکن
(201)
نباشد، بنابر احتياط بايد به هر جايى از صورت که ممکن باشد سجده کند.
مسأله 1095 :
کسى که نمى‌تواند پيشانى را به زمين برساند، بايد تا اندازه‌اى که مى‌تواند خم شود و مهر يا چيز ديگرى را که سجده بر آن صحيح است روى چيز بلندى گذاشته و به گونه‌اى پيشانى را بر آن بگذارد که بگويند سجده کرده است، ولى بايد کف دستها و زانوها و انگشتان پاها را به نحو معمول به زمين بگذارد.
مسأله 1096 :
کسى که هيچ نمى‌تواند خم شود، بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره کند و اگر نتواند، بايد با چشمها اشاره نمايد و در هر دو صورت احتياط واجب آن است که اگر مى‌تواند قدرى مهر را بلند کند و پيشانى را بر آن بگذارد و اگر با سر يا چشمها نيز نمى‌تواند اشاره کند، بايد در قلب نيّت سجده کند و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن، براى سجده اشاره نمايد.
مسأله 1097 :
کسى که نمى‌تواند بنشيند، بايد ايستاده نيّت سجده کند و چنانچه بتواند، بايد براى سجده با سر اشاره کند و اگر نتواند، بايد با چشمها اشاره نمايد و اگر اين را نيز نتواند، در قلب نيّت سجده کند و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.
مسأله 1098 :
اگر پيشانى بى‌اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممکن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد و اين يک سجده حساب مى‌شود، چه ذکر سجده را گفته باشد يا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بى‌اختيار دوباره به جاى سجده برسد، روى هم يک سجده حساب مى‌شود و اگر ذکر نگفته باشد، بايد بگويد.
مسأله 1099 :
انسان مى‌تواند در جايى که بايد تقيّه کند، بر فرش و مانند آن سجده نمايد و لازم نيست براى فرار از تقيه به مکان ديگر برود، ولى اگر در آن جا چيزى مثل حصير يا سنگ که سجده بر آن صحيح است وجود داشته باشد و سجده بر آن نيز محذورى نداشته باشد، بايد بر آن سجده کند.
مسأله 1100 :
اگر روى چيزى که بدن روى آن آرام نمى‌گيرد سجده کند، سجده او باطل است، ولى اگر روى تشک پَر يا چيز ديگرى که بعد از گذاشتن سر و مقدارى پايين
(202)
رفتن آرام مى‌گيرد سجده کند، اشکال ندارد.
مسأله 1101 :
اگر انسان ناچار شود که در زمين گِل نماز بخواند، در صورتى که آلوده شدن بدن يا لباس براى او مشقّت داشته باشد، مى‌تواند در حالى که ايستاده است براى سجده با سر اشاره کند و تشهّد و سلام را ايستاده بخواند وگرنه بايد سجده و تشهّد و سلام را به نحو معمول بجا آورد.
مسأله 1102 :
در رکعت اوّل و رکعت سومى که تشهّد ندارد ـ مثل رکعت سوم نماز ظهر، عصر و عشاء ـ بهتر است بعد از سجده دوم مقدارى بنشيند و سپس براى رکعت بعد برخيزد.
چيزهايى که سجده بر آنها صحيح است
مسأله 1103 :
سجده بايد بر زمين و چيزهاى غير خوراکى و غير پوشاکى که از زمين مى‌رويند ـ مانند چوب و برگ درخت ـ باشد و سجده بر چيزهاى خوراکى و پوشاکى صحيح نيست و نيز سجده کردن بر چيزهايى مانند طلا، نقره و عقيق، باطل است و سجده بر فيروزه خالى از اشکال نيست، امّا سجده کردن بر سنگهاى معدنى مانند سنگ مرمر و سنگهاى سياه، اشکال ندارد.
مسأله 1104 :
احتياط واجب آن است که بر برگ درخت مو (انگور) سجده نکنند.
مسأله 1105 :
سجده بر چيزهايى مثل علف و کاه که از زمين روييده و خوراک حيوان هستند، صحيح است.
مسأله 1106 :
سجده بر گُلهايى که خوراکى نيستند صحيح است، ولى سجده بر گلها و گياهان دارويى که از زمين مى‌رويند، مانند گُل بنفشه و گل گاوزبان، بنابر احتياط صحيح نيست.
مسأله 1107 :
سجده بر گياهى که خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در شهرهاى ديگر معمول نيست و نيز سجده بر ميوه نارس صحيح نيست.
مسأله 1108 :
سجده بر آجر و کوزه گِلى در حال اختيار جايز نيست و احتياط واجب
(203)
در ترک سجده بر گچ و آهک پخته است، ولى سجده بر گچ و آهک پخته نشده اشکال ندارد.
مسأله 1109 :
اگر کاغذ را از چيزى که سجده بر آن صحيح است، مثلاً از کاه ساخته باشند، مى‌شود بر آن سجده کرد و سجده بر کاغذى که از پنبه ساخته شده، خالى از اشکال نيست.
مسأله 1110 :
براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيدالشهدا عليه‌السلام و بعد از آن خاک و بعد از آن سنگ و بعد از سنگ، گياه است.
مسأله 1111 :
اگر چيزى که سجده بر آن صحيح است، نداشته باشد يا اگر دارد به واسطه سرما يا گرماى زياد و مانند آنها نتواند بر آن سجده کند، بايد به لباس خود سجده کند و اگر نتواند، بايد بر پشت دست خود و چنانچه آن نيز ممکن نباشد، بر چيزهاى معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.
مسأله 1112 :
اگر در بين نماز چيزى که بر آن سجده مى‌کند گم شود و چيزى که سجده بر آن صحيح است نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت داشته باشد، بايد نماز را رها کند و اگر وقت تنگ باشد، بايد به لباس خود سجده کند و اگر ممکن نباشد، بر پشت دست و اگر آن نيز نشود، بر چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.
مسأله 1113 :
هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته که سجده بر آن باطل است، اگر ممکن باشد بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى که سجده بر آن صحيح است بکشد و اگر ممکن نباشد، بنابر احتياط بايد سر را از آن بردارد و بر چيزى که سجده بر آن صحيح است بگذارد و سپس نماز را اعاده نمايد.
مسأله 1114 :
اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته که سجده بر آن باطل است، احتياط واجب تکرار سجده و اتمام نماز و اعاده آن است.
مسأله 1115 :
سجده کردن براى غير خداوند متعال حرام است و بعضى از مردم عوام که مقابل قبر امامان عليهم‌السلام پيشانى را به زمين مى‌گذارند، اگر براى شکر خداوند متعال باشد، اشکال ندارد و گرنه حرام است و در هر صورت اجتناب از اين امور بهتر است.
(204)
مستحبّات و مکروهات سجده
مسأله 1116 :
در سجده چند چيز مستحب است:
الف ـ کسى که ايستاده نماز مى‌خواند، پس از آن که سر از رکوع برداشت و کاملاً ايستاد و کسى که نشسته نماز مى‌خواند، پس از آن که کاملاً نشست، براى رفتن به سجده تکبير بگويد.
ب ـ هنگامى که مرد مى‌خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمين بگذارد.
ج ـ بينى را بر مهر يا چيزى که سجده بر آن صحيح است، بگذارد.
د ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و به گونه‌اى برابر گوش بگذارد که سر آنها رو به قبله باشد.
ه ـ در سجده دعا کند و از خدا حاجت بخواهد و مستحب است اين دعا را بخواند:
«يا خَيْرَ الْمَسْؤُولينَ وَيا خَيْرَ الْمُعْطينَ ارْزُقْنى وَارْزُقْ عِيالى مِنْ فَضْلِکَ فَإنَّکَ ذُوالفَضْلِ الْعَظيمِ» يعنى: «اى بهترين کسى که از او حاجت خواسته مى‌شود و اى بهترين عطا کنندگان، به من و عيال من از فضل خودت روزى بده، پس به درستى که تو داراى فضل بزرگى هستى».
و ـ بعد از سجده بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر کف پاى چپ بگذارد.
ز ـ بعد از هر سجده، هنگامى که نشست و بدن آرام گرفت تکبير بگويد.
ح ـ بعد از سجده اوّل که بدن آرام گرفت، بگويد: «أَسْتَغْفِرُ اللّه‌َ رَبّى وَأَتُوبُ إلَيْهِ».
ط ـ سجده را طولانى کند و هنگام نشستن دستها را روى رانها بگذارد.
ى ـ براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامش بدن «اَللّهُ اَکْبَر» بگويد.
ک ـ در سجده‌ها، صلوات بفرستد و اگر صلوات را به قصد ذکرى که در سجده دستور داده‌اند بگويد، اشکال ندارد.
ل ـ هنگام بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد.
م ـ مردها بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنج‌ها و شکم را بر زمين بگذارند و
(205)
اعضاى بدن را به يکديگر بچسبانند.
مستحبّات ديگر سجده در کتابهاى مفصّل گفته شده است.
مسأله 1117 :
قرآن خواندن در سجده مکروه است و نيز مکروه است براى برطرف کردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت کند و اگر در اثر فوت کردن، حرفى از دهان خارج شود، نماز باطل است و غير از اينها مکروهات ديگرى نيز در کتابهاى مفصّل بيان شده است.
سجده واجب قرآن
مسأله 1118 :
در هر يک از چهار سوره «و النجم (نجم)، اقرء (علق)، الم تنزيل (سجده) و حم تنزيل (فصّلت)»، يک آيه سجده وجود دارد که اگر انسان آن را بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آيه بايد فورا سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت به خاطر آورد، بايد سجده نمايد.
مسأله 1119 :
اگر انسان هم زمان با اين که آيه سجده را مى‌خواند همان آيه را از ديگرى نيز بشنود، يک سجده کافى است، چه به آن گوش داده باشد و چه به گوش او خورده باشد و همچنين است اگر به صداى گروهى که با هم آن آيه را مى‌خوانند، گوش کند؛ ولى چنانچه يک بار آيه سجده را بخواند و يا به آن گوش کند و سپس دوباره آن را بخواند يا به آن گوش کند، بايد دو سجده به جا آورد.
مسأله 1120 :
اگر در غير نماز در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.
مسأله 1121 :
اگر ديوانه و يا کودک غير بالغ آيه سجده را به قصد قرآن بخواند، چنانچه کسى به آن آيه گوش کند، بايد سجده نمايد؛ ولى اگر کسى آيه سجده را بدون آن که قصد خواندن قرآن داشته باشد، بخواند (مثل کسى که در خواب آن را مى‌خواند)، با گوش دادن به آن، سجده واجب نمى‌شود؛ ولى اگر از چيزى مثل ضبط صوت و راديو به آيه سجده گوش کند، احتياطا لازم است سجده نمايد و اگر از وسيله‌اى که صداى قارى
(206)
را هم‌زمان با قرائت او پخش مى‌کند به آيه سجده گوش کند، واجب است سجده کند.
مسأله 1122 :
در سجده واجب قرآن بايد نيت کند و پيشانى را بر چيزى که سجده بر آن صحيح است بگذارد و محلى که در آن سجده مى‌کند، نبايد غصبى باشد؛ ولى ساير شرايطى را که در سجده نماز وجود دارد، لازم نيست مراعات کند.
مسأله 1123 :
سجده واجب قرآن را بايد به نحوى انجام دهد که بگويند سجده کرده است.
مسأله 1124 :
چنانچه در سجده واجب قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد ـ اگرچه ذکر نگويد ـ کافى است و گفتن ذکر مستحب است و بهتر است بگويد: «لا إلهَ إلاَّ اللّه‌ُ حَقّا حَقّا لا إلهَ إلاَّ اللّه‌ُ إيمانا وَتَصْديقا لا إلهَ إلاَّ اللّه‌ُ عُبُودِيَّةً وَ رِقّا سَجَدْتُ لَکَ يا رَبِّ تَعَبُّدا وَ رِقّا لا مُسْتَنْکِفا وَلا مُسْتَکْبِرا بَلْ أنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ».