امر به معروف و نهی از منکر

خداوند، انسانها را با استعدادهای گوناگون آفریده است. هر یک نیاز دیگری را می‌سازد و خود از جهتی دیگر به او نیازمند است. این احساس نیاز دو جانبه، آنچنان افراد را به هم مرتبط نموده که همه، اعضای یک پیکر گردیده‌اند. اگر یکی آسیب ببیند و یا آلوده گردد، به دیگران نیز سرایت می‌کند.

پیامبر خدا 9 افراد یک جامعه را به سرنشینان یک کشتی تشبیه فرموده‌اند که اگر یکی از آنان گوشه‌ای از کشتی را سوراخ کند، نه تنها به خود، که به دیگران نیز آسیب می‌رساند و همگان باید از کار او جلوگیری کنند.

جامعة سالم و جامعة بیمار

جامعه‌ای سالم است که در آن، سه چیز محفوظ و محترم باشد:

1ـ جان مردم

2ـ مال مردم

3ـ آبروی مردم

و جامعه‌ای که در آن، این سه چیز یا یکی از آنها محترم نباشد، بیمار است.

قوانین اجتماعی اسلام، تنها برای تأمین آخرت انسانها نیست بلکه در راستای حفظ و حراست از این سه عنصر نیز برنامه‌های دقیقی دارد. اسلام تمام راههای تجاوز به اموال دیگران، ریختن آبروی آنان، و از بین بردن جان آنها؛ همچون دزدی، غصب اموال دیگران، غیبت، ناسزاگویی، تهمت، قصد ناروا به ناموس دیگران، صدمه زدن و مجروح کردن و از بین بردن آنان را ممنوع و حرام می‌داند.

جلوگیری از گناه در جامعه

پیشگیری از بروز گناهان علنی در جامعه، از راه قوانین و مجازاتها، به تنهایی کار ساز نیست، حضور مأمور در گوشه و کنار جامعه و نظارت همیشگی، ناممکن است. بهترین راه برای پیشگیری و مقابله با گناهان، ایجاد انگیزة عمومی برای این کار است. ابتکار اسلام در زمینة پیشگیری و مقابله با گناهان اجتماعی، از طریق نظارت مردمی، «امر به معروف و نهی از منکر» نام دارد.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

قرآن و روایات از این واجب الهی به بزرگی یاد نموده و آن را برای اصلاح جامعه، لازم می‌دانند. به چند نمونه توجه کنید:

1ـ خداوند می‌فرماید:

«شما بهترین امّت، در میان امّتها هستید؛ چرا که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.

2ـ پیامبر اکرم 9 فرمود:

همانا خداوند بر مؤمن ناتوانی که دین ندارد، خشم می‌گیرد. پرسیدند مؤمن ناتوانی که دین ندارد کیست؟ فرمود: کسی که نهی از منکر نمی‌کند. [1]

3ـ امام باقر 9 فرمود:

امر به معروف و نهی از منکر، راه پیامبران و روش شایستگان است، واجبی است که دیگر واجبات با آن برپا می‌شود. [2]

چگونگی امر به معروف و نهی از منکر

آنچه در این واجب مهمّ دینی اهمّیت بسیار دارد چگونگی اجرای آن است، افرادی که به این وظیفه اقدام می‌کنند، باید شرایطی داشته باشند و در عمل نیز از مهمترین شیوه بهره جویند.

اگر گروهی با رعایت شرایط، به فرد خلافکاری تذکر دهند، در او اثر می گذارد و دست از کارهای ناشایست بر می‌دارد، چرا که انسان دوست دارد در جامعه عزیز و دوست داشتنی باشد.

اگر این واجب بزرگ، ترک شود، جامعه فاسد می‌شود، مال و جان و آبروی مردم به خطر می‌افتد و ستمگران، حاکم می‌گردند و برکت و فراوانی رخت بر می‌بندد.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

1ـ کسی که امر یا نهی می کند، باید بداند آنچه را که دیگری انجام می‌دهد حرام است و آنچه را ترک کرده، واجب است. بنابراین اگر کاری از کسی سرزند و انسان نداند آن کار حرام است یا نه، نهی کردن واجب نیست.

2ـ احتمال بدهد امر یا نهی او مؤثر واقع می‌شود.

3ـ شخص گناهکار قصد تکرار ناشایست خود را داشته باشد.

4ـ امر و نهی، سبب ضرر جانی یا آبرویی یا مالی قابل توجه به خودش یا نزدیکان و یاران و همراهان، یا دیگر مؤمنان نباشد. [3] (مگر آن که معروف یا منکر، از اموری باشد که در اسلام اهمیت بسیار زیادی دارد؛ مثل تغییر دادن احکام خدا).

رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیة الله خامنه‌ای (دام ظلّه) در این زمینه خطاب به جوانان عزیز چنین نگاشته‌اند:

«بر جوانان عزیر لازم است که مسأله امر به معروف و نهی از منکر را با جدّیت پیگیری نموده، شرایط و احکام شرعی آن را با دقّت فرا گیرند و بر آنان است که این حرکت را گسترش دهند و از روشهای اخلاقی و کارساز برای تشویق بر انجام معروف و جلوگیری از وقوع منکرات استفاده نمایند. [4]

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

1ـ در مرتبة اوّل با معصیت کار به گونه‌ای برخورد شود که بفهمد این طرز رفتار، به خاطر انجام گناه است؛ مثلاً از او رو برگرداند یا با چهرة عبوس و بر افروخته با او برخورد کند، یا با او رفت و آمد نکند.

2ـ در مرتبة بعد او را با زبان امر و نهی کند، یعنی به او بگوید و دستور دهد.

3ـ مرتبة سوّم استفاده از زور برای جلوگیری از منکر و برپایی واجب؛ یعنی زدن گناهکار. [5]

حضرت آیة‌الله خامنه‌ای (دامت برکاته) نسبت به چگونگی اجرای مرتبه سوم امر به معروف و نهی از منکر چنین نگاشته‌اند:

«با توجه به اینکه در زمان قدرت حکومت اسلامی امکان ارجاع مرتبة سوّم از امر به معروف و نهی از منکر به قوة قضائیه و نیروی انتظامی وجود دارد بویژه در مواردی که جلوگیری از منکر، متوقف بر تصرف در اموال مرتکب شونده می‌باشد، یا لازم است تعزیر شود یا او را زندانی کنند، بر مکلفین واجب است در امر به معروف و نهی از منکر به دو مرتتبه اوّل اکتفاء کنند و در صورتی که اثر نکرد و نیاز به توسل به زور وجود داشت، مسأله را به نیروهایی انتظامی و قضایی ارجاع دهند. [6]

پرسش

1ـ پیامبر گرامی 9 کار خلاف گناهکار را به چه چیزی تشبیه فرموده است؟

2ـ امام باقر 7 برپایی واجبات را وابسته به چه امری می‌داند؟

3ـ رهبر معظم انقلاب اسلامی برای تشویق بر انجام معروف و جلوگیری از منکر جوانان را به چه امری توصیه فرموده است؟

4ـ در وضعیت کنونی کشور اسلامی وظیفة عمومی در برخورد با منکرات، کدامیک از مراتب آن است؟