مسائل اجتماعى خانواده
يک. احکام پوشش
اختصاراً بايد گفت رعايت احکام پوشش و حجاب ريشه‌هاى عقيدتى و زمينه‌هاى اخلاقى دارد.
آنان که «ا&» را محبوب و معبود خويش برگزيده‌اند و به سوى او در حال حرکتند و به اين شناخت و آگاهى دست يافته‌اند که در حرکتهاى خود نه سنگ راه ديگران باشند و نه ديگران سنگ راه آنان، احکام پوشش و حجاب را «محدوديت» نمى‌دانند، بلکه آن را «مصونيت» در برابر راهزنان طريق محبوب مى‌بينند. و آنان که مى‌خواهند در راه محبوب حرکت کنند، بايد افزون بر سعى و تلاش، در حرکتهايشان «سرعت»579 نيز داشته باشند، و در سرعت بايد خود را از کوچکترين لغزشها مصون بدارند. و اين «مصونيت» با چنين ريشه‌ها و زمينه‌هاست که رعايت هر چه بيشتر احکام پوشش و حجاب را ايجاب مى‌کند.
سخنى از حضرت امام خمينى(ره)
آنها که قيام کردند همين زنهاى محجوبه جنوب شهر بودند. و آنها که تربيت آريامهرى داشتند ابداً در اين مورد دخالت نداشتند ... تجربه کنونى نشان داده که زنان بيش از پيش، آزادى خود را در پوششى که اسلام مى‌گويد يافته‌اند (10/8/1357).580
أ. مقدار پوشش در نماز
1. مرد بايد در حال نماز - اگر چه کسى او را نمى‌بيند - عَورَتين خود را بپوشاند، و بهتر است از ناف تا زانو را هم بپوشاند.581
2. زن بايد در موقع نماز تمام بدن حتى سر و موى خود را بپوشاند، ولى پوشاندن صورت به مقدارى که در وضو شسته مى‌شود و دستها تا مچ و پاها تا مچ لازم نيست. اما براى آنکه يقين کند که مقدار واجب را پوشانده است، بايد مقدارى از اطراف صورت و قدرى پايين‌تر از مچ را هم بپوشاند.582
پوشاندن پا در نماز براى بانوان
3. پوشاندن پاها تا مچ در نماز براى بانوان - اگر در معرض ديد نامحرم نباشند - واجب نيست اما مستحب است. و در صورتى که در معرض ديد نامحرم باشند، بر بانوان واجب است پاها تا مچ را نيز بپوشانند. و چنانچه اين مقدار را در برابر نامحرم نپوشانند نمازشان صحيح است، ولى گناهى را انجام داده‌اند.583
پوشاندن گردن و زير چانه در نماز براى بانوان
4. بر زن واجب است گردن و زير چانه خود و حتى بنابراحتياط واجب آن مقدارى را که پس از بستن روسرى[ و مقنعه و چادر] از زير چانه ديده مى‌شود بپوشاند.584
استفتا
اگر زنى در نماز حد واجب حجاب را رعايت نکرده باشد، مثلاً موى سرش پيدا باشد، آيا بر ما واجب است که به او اطلاع دهيم؟
باسمه تعالى؛ واجب نيست.585
آمدن نامحرم هنگام نماز خواندن بانوان
سوال: اگر زنى در حال خواندن نماز باشد و مرد نامحرمى وارد شود، وظيفه اين زن چيست؟
جواب: چنانچه مرد نامحرم صداى اين زن را مى‌شنود، بنابر احتياط واجب بايد حمد و سوره نمازش586 را آهسته بخواند. و اگر در معرض ديد نامحرم باشد، بايد پاها تا مچ خود را بپوشاند.587
ب. مقدار پوشش در غير نماز
مقدار پوشش انسان در غير نماز و در برابر ديگران عبارت است از:
1. در برابر همجنس
واجب است انسان عَورت خود را از کسانى که مکلّفند، و همچنين از ديوانه مميّز و بچه‌هاى مميّز که خوب و بد را مى‌فهمند588، بپوشاند.589
2. در برابر غير همجنس
مرد بايد در برابر زن نامحرم يا محرم - به جز همسرش - عورت خود را بپوشاند. و در صورتى که بداند، زنها به او - غير از موارد استثنا شده - عمداً نگاه مى‌کنند، احتياط مستحب آن است که خود را از زنان بپوشاند، ولى بنابر اقوا اين کار بر وى واجب نيست. و بر زن واجب است در برابر هر مردى - غير از همسرش - در صورتى که با قصد لذت و شهوت به او نگاه مى‌کند، همه بدن و موهاى خود را بپوشاند. در غير اين صورت بر زن واجب است در برابر محارمش - بجز همسر - و همچنين در برابر ديوانه مميّز محرم و بچه مميّز محرم که خوب و بد را مى‌فهمد، فقط عورت خود را بپوشاند؛ ولى در برابر نامحرمِ بالغ، بايد همه موها و بدن خود - به جز گِردى صورت590 و دستها تا مچ - را بپوشاند591. و اگر آن نامحرم، بالغ نباشد، يا مميّز است و به حدى رسيده که مورد نظر شهوانى است، در اين صورت احتياط واجب آن است که زن همه موها و بدن خود - بجز گردى صورت و دستها تا مچ - را از او نيز بپوشاند. و يا مميّز نيست که در اين صورت بر زن هيچ مقدار پوششى در برابر وى واجب نيست.592
استفتائات
پوشاندن زير چانه
آيا استفاده از مقنعه يا روسرى که زير چانه را نمايان مى‌کند، از نظر رعايت حجاب بلامانع است؟
باسمه تعالى؛ لازم است زير چانه را از نامحرم بپوشاند.593
پوشاندن پا
نمايان بودن روى پا، کف پا، پاشنه پا در زنها آيا شرعاً جايز است؟
باسمه تعالى؛ جايز نيست.594
O حدود حجاب اسلامى براى بانوان چيست و براى اين منظور پوشيدن لباس بلند آزاد و شلوار و روسرى کفايت مى‌کند، و اصولاً چه کيفيتى در لباس و پوشش زن در برابر افراد نامحرم بايد رعايت شود؟
باسمه تعالى؛ واجب است تمام بدن زن به جز قرص صورت و دستها تا مچ از نامحرم پوشيده شود، و لباس مذکور اگر مقدار واجب را بپوشاند مانع ندارد، ولى پوشيدن چادر بهتر است، و از «لباسهايى که توجه نامحرم را جلب کند» بايد اجتناب شود.595
دو. احکام نگاه و تماس
أ. احکام نگاه کردن
1. نگاه کردن به عَورت ديگرى596 حرام است، اگر چه از پشت شيشه يا در آينه يا آب مضاف و مانند اينها باشد. و احتياط واجب آن است که به عورت بچه مميّز597 هم نگاه نکنند؛ ولى زن و شوهر مى‌توانند به تمام بدن يکديگر نگاه کنند.598
نگاه کردن مرد به ديگران
2. نگاه کردن مرد به تمام بدن غير از عورتِ مرد ديگر و يا زنى که محرم اوست اگر قصد لذت نداشته باشد، جايز است و با قصد لذت حرام است.599
3. نگاه کردن مرد به بدن زن نامحرم چه با قصد لذت و چه بدونِ آن حرام است. و نگاه کردن به صورت و دستها اگر به قصد لذت باشد حرام است، ولى اگر بدون قصد لذت باشد مانعى ندارد ... و نگاه کردن به صورت و بدن و موى دختر نابالغ اگر به قصد لذت نباشد و به واسطه نگاه کردن هم انسان نترسد که به حرام بيفتد اشکال ندارد، ولى بنابر احتياط بايد جاهايى را که مثل ران و شکم معمولاً مى‌پوشانند نگاه نکند.600
نگاه کردن زن به ديگران
4. نگاه کردن زن به تمام بدن غير از عورتِ زن ديگر و يا مردى که محرم اوست، بدون قصد لذت جايز و با قصد لذت حرام است.601
5. نگاه کردن زن به بدن مرد نامحرم حرام است.602
6. نگاه کردن زن به پسر بچه مميّزى که هنوز بالغ نشده، جايز است.603
نگاه کردن زن به شخص نابينا
7. در مواردى که نگاه کردن زن به شخص ديگرى حرام است، تفاوتى نمى‌کند که آن شخص، بينا و يا نابينا باشد.604
عکس‌بردارى مرد از زن نامحرم
8. عکس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نيست، ولى اگر براى عکس برداشتن مجبور شود که حرام ديگرى انجام دهد، مثلاً دست به بدن او بزند يا نظرش به صورت زينت شده او يا به ساير بدن او بيفتد، نبايد عکس او را بردارد. و اگر زن نامحرمى را بشناسد در صورتى که آن زن مُتَهَتِّک605 نباشد نبايد به عکس او نگاه کند.606
استفتائات
نگاه کردن به عکس نامحرم
9O . آيا نگاه کردن به عکس شخص نامحرمى - چه مرد و چه زن - که حد واجب پوشش را در عکس رعايت ننموده، در کدام يک از صورتهاى زير جايز است:
أ. صاحب عکس را نشناسد؟
ب. صاحب عکس را بشناسد؟
باسمه تعالى؛ در صورت نشناختن و نبود مفسده جايز است.607
ظاهر کردن عکسهاى خانوادگى
10O . آيا ظاهر کردن عکسهاى خانوادگى توسط مرد نامحرم جايز است؟
باسمه تعالى؛ اگر صاحب عکس را نشناسد و موجب مفسده نشود، اشکال ندارد.608
نگاه کردن به عکس و فيلم
11O . آيا نگاه کردن به تصاوير بانوان اعم از تلويزيون و يا روزنامه و غيره چه صورت دارد؟
باسمه تعالى؛ نظر به عکس و فيلم در حکم نظر به شخص نيست. اگر مفسده بر آن مترتب نباشد، بدون قصد ريبه مانع ندارد.609
نگاه کردن به کتابهاى مُصَوَّر
12O . در رابطه با انقلاب فرهنگى، جهاد دانشگاهى اقدام به ترجمه تعداد زيادى کتب علمى نموده است. در بعضى از اين کتب براى توضيح بيشتر مطالب عکسهايى چه به صورت نقاشى و چه به صورت عکس واقعى وجود دارد که در آنها تصوير زنان بى‌حجاب ديده مى‌شود. با توجه به اينکه حذف چنين تصاويرى، گويايى مطالب کتاب را تا حدى کاهش مى‌دهد، خواهشمند است تکليف شرعى را در مورد قرار دادن يا قرار ندادن اين عکسها و يا نقاشيها در کتبِ ترجمه شده بيان فرماييد؟
باسمه تعالى؛ وجود عکسها و نقاشيها اگر موجب مفسده نباشد، حذف آن لازم نيست.610
ب. احکام تماس
1. هر کس نگاه کردن به او حرام است تماس بدنى با او نيز حرام است، پس تماس بدنى زن نامحرم با مرد نامحرم و به عکس جايز نيست.611
2. دست دادن مرد نامحرم با زن نامحرم جايز نيست، و اگر از زير پارچه و لباس باشد اشکالى ندارد؛ ولى بنابر احتياط دست زن را فشار ندهد.612
نگاه کردن وتماس بدنى داراى موارد استثنا نيز است. برخى از آنها عبارتند از:
1. نگاه کردن و لمس نمودن پسر بچه و دختر بچه غير مميّز، اگر از روى شهوت نباشد، اشکالى ندارد؛ ولى براى مرد احتياط آن است که دختر بچه شش ساله نامحرم را نبوسد و در دامان خود نگذارد، ولى کمتر از سنّ مزبور و بدون شهوت اشکالى ندارد.613
2. اگر در حال ناچارى، زن بخواهد زن ديگر يا مردى غير از شوهر خود را تنقيه کند يا عَورت او را آب بکشد، بايد چيزى در دست کند که دست او به عورت نرسد. و همچنين است اگر مرد بخواهد مرد ديگر يا زنى غير زن خود را تنقيه کند يا عورت او را آب بکشد.614
3. اگر مرد براى معالجه زن نامحرم ناچار باشد که او را نگاه کند و دست به بدن او بزند اشکال ندارد؛ ولى اگر با نگاه کردن بتواند معالجه کند، نبايد دست به بدن او بزند. و اگر با دست زدن بتواند معالجه کند، نبايد او را نگاه کند.615
4. اگر انسان بدون قصد لذت به صورت و دستهاى زنهاى اهل کتاب مثل زنهاى يهود و نصارا نگاه کند، در صورتى که نترسد که به حرام بيفتد، اشکال ندارد.616
5. نگاه به نامحرم و تماس بدنى با وى در مقام ضرورت حرام نيست، مانند اينکه بخواهد کسى را از غرق شدن و يا سوختن نجات دهد و چاره‌اى نيست جز آنکه او را نگاه و لمس کند. و در مقام ضرورت بايد به مورد اضطرار و در مورد اضطرار بايد به مقدار ضرورت اکتفا نمايد؛ يعنى اگر با نگاه - نه تماس بدنى - اضطرار او برطرف مى‌شود بايد به همين اکتفا کند و به عکس. و براى نگاه و يا تماس بدنى هم فقط به مقدار ضرورت هر يک از آنها را انجام دهد. پس جايز نيست به جاى يکى، ديگرى را انجام دهد و يا بيشتر از مقدار ضرورت را مرتکب شود.617
6. در هر موردى که رعايت چيزى در نظر شارع اهميت بيشترى از رعايت حرمت نگاه و لمس دارد و با آن معارضه کند، مى‌توان آن مورد را انجام داد.618
7. نگاه کردن به پيرزنانى که از حد ازدواج گذشته‌اند جايز است؛ البته به مواضعى که به طور عادى پيداست، مانند قسمتى از موها و يا دستها و نظير آن؛ ولى به جاهايى که معمولاً آن را مى‌پوشانند نبايد نگاه کرد.619
سه. احکام گفت و گو با نامحرم
اَقوا آن است که شنيدن صداى زن بيگانه[ براى مرد] جايز است در صورتى که قصد لذت و رَيْبه در
آن نباشد. و همچنين براى زن جايز است که صدايش را به مردان بيگانه بشنواند در صورتى که ترس فتنه نباشد، اگر چه اَحوَط در غير مقام ضرورت، ترک آن است بويژه اگر زن، جوان باشد. و گروهى شنيدن و شنواندن صدا را حرام دانسته‌اند ولى اين، نظريه ضعيفى است، البته بر زن حرام است که با مردان با کيفيت مُهيِّج و به صورت نازک کردن گفتار و نرم کردن سخن و زيبا کردن صدا گفت و گو کند، زيرا کسى که در قلبش مرض است طمع مى‌کند.620
سخنرانى بانوان در حضور نامحرم
O قرآن خواندن زن با صداى بلند يا سخنرانى خواهران در حضور نامحرمان و شرکت مردان در اين‌گونه مجالس و نظاير آن، مشروع است؟
باسمه تعالى؛ ميزان در مشروع بودن و نبودن، نداشتن مفسده و داشتن آن است.621
قرآن خواندن بانوان در برابر نامحرم
O هنگامى که در مراسم صبحگاهى مدرسه يکى از خواهران، قرآن را با صوت تلاوت مى‌کند، دبيران مرد صداى وى را مى‌شنوند. آيا به طور کلى تلاوت قرآن در صورت شنيدن نامحرم توسط خواهران گناه است؟
باسمه تعالى؛ اشکال ندارد، مگر آنکه موجب تحريک و مفسده باشد622.
چهار. احکام زينت و آرايش
1. در صورتى که شوهر خواستار تميزى و آرايش کردن زن خود باشد، بر زن واجب است که اين کار را انجام دهد، به شرط آنکه در برابر مردان نامحرم آنها را بپوشاند.623
2. عطر زدن زن در صورتى که مرد نامحرم بوى آن را استشمام کند اشکال ندارد، ولى اگر موجب مفسده و تحريک غريزه جنسى باشد، جايز نيست.624
3. زينت کردن به طلا مثل آويختن زنجير طلا به سينه و انگشتر طلا به دست کردن و بستن ساعت مچى طلا به دست براى مرد حرام و نماز خواندن با آنها باطل است. و احتياط واجب آن است که از استعمال عينک طلا هم خوددارى کند، ولى زينت کردن به طلا براى زن در نماز و غير نماز اشکال ندارد.625
4. سوال: آيا استفاده از لوازم زينتى و مواد آرايشى در نماز اشکال دارد؟
جواب: براى زن در نماز مستحب است که خود را با زيور آلات زينت کند. و استفاده از مواد آرايشى اشکال ندارد، ولى براى وضو بايد چيزهايى مانند لاک ناخن که مانع رسيدن آب به اعضاى وضوست و يا موادى که مانع بين پيشانى و مُهر نماز است برطرف شوند.626
5. سوال: اگر گردنبند و يا لباسى عکس حيوان کامل يا عکس صورت انسان داشته باشد، نماز خواندن با آن چه حکمى دارد؟
جواب: نماز باطل نمى‌شود، ولى پوشيدن لباس و يا به دست کردن انگشترى که نقش صورت دارد، در نماز مکروه است.627
6. به دست کردن انگشتر عقيق براى زن و مرد و گذاشتن گردنبند براى زن در هنگام نماز مستحب است.628
7. سوال: آيا استفاده از انگشتر، گردنبند و لوازم زينتى ديگرى که نام خداوند بر آنها نوشته شده است، اشکال دارد؟
جواب: اشکالى ندارد، ولى رساندن جايى از بدن به نام خداوند متعال، به هر زبانى که نوشته شده باشد، بدون وضو حرام است.629
8O . اگر گردنبندى منقّش به آرم جمهورى اسلامى باشد، در اين صورت مى‌توان از آن استفاده نموده، به گردن آويخت و به آن دست زد؟
باسمه تعالى؛ استفاده از آن مانع ندارد، ولى بنابر احتياط بدون طهارت آن را مَسّ نکنند.630
زيورآلات ساخته شده به دست کفار
9. زيورآلاتى که شخص کافر مى‌سازد، اگر يقين به تماس رطوبت کافر با آنها نباشد، محکوم به طهارت هستند. و در صورت يقين به تماس، شستن و تطهير آنها واجب است و در نتيجه ظاهرشان پاک مى‌شوند، ولى باطنشان بر نجاست خود باقى مى‌مانند؛ البته چنانچه قبل از ذوب شدن، نجس شده باشند.631
10O . آيا الکل صنعتى که در انواع ادکلنها و عطرها و برخى رنگها و داروها و امثال آن به کار مى‌رود، پاک است يا خير؟
باسمه تعالى؛ الکل صنعتى پاک است، مگر آنکه يقين به نجاست آن پيدا شود.632
11O . عطرها و ادکلنهايى که از خارجه مى‌آورند، اگر انسان يقين به نجاست آنها نداشته باشد پاک است. و خريد و فروش ادکلنها و عطرهايى که از ممالک غير اسلامى مى‌آورند، اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد، اشکال ندارد ... .633
پنج. محارم
چون در احکام پيشين از محرم و نامحرم سخن به ميان آمد، و از سوى ديگر ازدواج و پيوند
زناشويى موجب مَحرميّت «سببى» زن و شوهر نسبت به برخى از خويشاوندان و فاميلهاى يکديگر مى‌شود، از اين رو احکام و مسائل «محارم» در اينجا ذکر مى‌شود:
أ. تعريف محارم
محارم کسانى هستند که ازدواج آنان با يکديگر حرام است و صحيح نيست و زناشويى ميان آنها واقع نمى‌شود.634
ب. انواع محارم
کسانى‌که با هم مَحرَم هستند وحرام است که با يکديگر ازدواج کنند، عبارتنداز:
1. محارم نَسَبى
نَسَب و خويشاوندى انسان موجب محرميّت با افراد زير مى‌شود:
محارم نسبى براى مردان
1. مادر و مادر بزرگ (چه مادرِ پدر و چه مادرِ مادر) که شامل همه مادربزرگها چه از طرف بالا و چه از طرف پايين نيز مى‌شود؛ پس مثلاً مادر بر پسرش و بر پسر پسرش و بر پسر پسر پسرش و بر پسرِ دخترش و بر پسرِ دخترِ دخترش و بر پسرِ دختر پسرش محرم است.
2. دختر و نوه‌ها و نتيجه‌هاى دخترى مانند دخترِ دختر، دخترِ دخترِ دختر، دخترِ پسر، دخترِ پسرِ پسر، دخترِ پسرِ دختر.
3. خواهر (از طرف پدر باشد يا مادر و يا هر دو).
4. دخترِ برادر (چه از طرف پدر يا مادر و يا هر دو باشد.) و نواده‌هاى او و دخترِ پسر و نواده‌هاى او مانند دخترِ پسرِ او، دخترِ پسرِ پسرِ او، دخترِ دخترِ او، دخترِ دخترِ دخترِ او، دخترِ پسرِ دخترِ او.
5. دختر خواهر و مانند آنچه در دختر برادر گفته شد.
6. عمه که شامل عمه پدر و عمه مادر و عمه پدربزرگ و عمه مادربزرگ و عمه‌هاى بالاتر نيز مى‌شود.
7. خاله که شامل خاله پدر و خاله مادر و خاله پدربزرگ و خاله مادربزرگ و خاله‌هاى بالاتر نيز مى‌شود.635
محارم نسبى براى زنان
1. پدر و پدربزرگ (چه پدرِ پدر و چه پدرِ مادر) هر چه بالا روند.
2. پسر و نوه‌ها و نتيجه‌هاى پسرى مانند پسرِ پسر، پسرِ پسرِ پسر، پسرِ دختر، پسرِ دخترِ دختر، پسرِ دخترِ پسر.
3. برادر (از طرف پدر باشد يا مادر و يا هر دو.)
4. پسرِ برادر (چه از طرف پدر يا مادر و يا هر دو باشد.) و نواده‌هاى او و پسرِ دختر و نواده‌هاى او مانند پسرِ دخترِ او، پسرِ دخترِ دخترِ او، پسرِ پسرِ او، پسرِ پسرِ پسرِ او، پسرِ دخترِ پسرِ او.
5. پسر خواهر و مانند آنچه در پسر برادر گفته شد.
6. عمو که شامل عموى پدر و عموى مادر و عموهاى پدربزرگ و عموى مادربزرگ و عموهاى بالاتر نيز مى‌شود.
7. دايى که شامل دايى پدر و دايى مادر و دايى پدربزرگ و دايى مادربزرگ و داييهاى بالاتر نيز مى‌شود.636
محارم رضاعى
افرادى از راه رضاع و شيرخوارگى و طبق شرايطى با يکديگر محرم مى‌شوند. براى شناخت محارم رضاعى و شرايط آن به صفحه 265 از جلد دوم کتاب تحريرالوسيله حضرت امام خمينى(ره) يا ترجمه آن و يا به مسائل 2464 تا 2497 رساله توضيح المسائل رجوع کنيد.
2. محارم سَبَبى
ازدواج زن و مرد با يکديگر سبب محرميّت با افراد زير مى‌شود:
محارم سببى براى مردان
1. مادر زن و مادربزرگ زن (مادرِ مادرِ زن، مادرِ پدر زن) هر چه بالا روند، اگر چه مرد با آن زن آميزش نکند.
2. دختر زن و نوه دخترى و پسرى آن زن هر چه پايين روند، چه در وقت عقد باشند يا بعداً به دنيا بيايند؛ در صورتى که مرد با همسر خود آميزش کرده باشد.637
3. زن پدر (نامادرى).
4. زن پسر (عروس).638
محارم سببى براى زنان
1. پدر شوهر و پدربزرگ شوهر هر چه بالا روند.
2. پسر شوهر و نوه پسرى و دخترى شوهر هر چه پايين آيند، چه در موقع عقد باشند يا بعداً به دنيا بيايند.
3. شوهر مادر (ناپدرى).
4. شوهر دختر (داماد).639
نامحرم بودن شوهر خواهر، برادر شوهر و خواهر زن
با توجه به محارمى که گفته شد، پس «شوهر خواهر» و «برادر شوهر» بر زن، و «خواهر زن»640 بر مرد، مَحْرَم نيستند، و بايد همچون نامحرمهاى ديگر احکام پوشش، نگاه، تماس بدنى و مانند آن را در برابرشان مراعات کرد.
استفتا
خواهر زن محرم نيست
در بعضى کتابها در مورد محرميت خواهر زن مسأله‌اى اشتباه چاپ شده است، لطفاً حکم صحيح آن را بيان فرماييد؟
باسمه تعالى؛ خواهر زن محرم نيست.641
پاورقي :
.579 ساعٍ سَريعٌ نجى: آنان که در تلاششان سرعت دارند نجات مى‌يابند. (نهج البلاغْ، خطبه 16.)
.580 رساله نوين، ج 3، ص 27.
.581 توضيح المسائل، م 788.
.582 توضيح المسائل، م 789.
.583 توضيح المسائل، م 789؛ العروْالوثقى، ج 1، ص 550، پيش از مسأله 1 و ص 551، م 5 و ص 574،
584- فصل يي، التاسع.
.584 تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 142، م 4.
.585 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.586 بنابر احتياط واجب در حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا.
.587 توضيح المسائل، م 994؛ العروْالوثقى، ج 1، ص 550، پيش از مسأله 1 و ص 551، م 5.
.588 بر انسان پوشاندن عَورت در مکانهايى از قبيل حمامهاى عمومى که در معرض ديد همجنس است واجب است.
.589 توضيح المسائل، م 57.
.590 به مقدارى که در وضو شسته مى‌شود. (توضيح المسائل، م 789)
.591 براى آنکه يقين کند که مقدار واجب را پوشانده است، بايد مقدارى از اطراف صورت و قدرى پايين‌تر از مچ را هم بپوشاند. (توضيح المسائل، م 789)
.592 توضيح المسائل، م 57 و 2435 و 2437؛ تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 244، م 23؛ العروْ الوثقى، ج 1، ص 550، پيش از مسأله 1.
.593 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.594 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.595 استفتا.
.596 چه مرد باشد و چه زن.
.597 نگاه‌کردن به‌عورت بچه غير مميّز - چه پسر باشد وچه‌دختر - جايزاست. (تحريرالوسيلْ، ج1، ص17، م1.)
.598 توضيح المسائل، م 2436.
.599 توضيح المسائل، م 2437 و 2438.
.600 توضيح المسائل، م 2433.
.601 توضيح المسائل، م 2437 و 2438.
.602 توضيح المسائل، م 2433.
.603 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 244، م 26.
.604 العروْالوثقى، ج 2، ص 804، م 38.
.605 زن بى‌پروا و بى‌باک از رسوا شدن، زن بى‌آبرو و غير محترم.
.606 توضيح المسائل، م 2439.
.607 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.608 استفتا.
.609 رساله نوين، ج 3، ص 202.
.610 رساله نوين، ج 3، ص 205.
.611 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 243، م 20.
.612 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 243، م 20.
.613 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 244، م 24 و 25؛ العروْ الوثقى، ج 2، ص 804، م 36.
.614 توضيح المسائل، م 2440.
.615 توضيح المسائل، م 2441.
.616 توضيح المسائل، م 2434.
.617 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 243، م 22.
.618 العروْ الوثقى، ج 2، ص 803، م 35.
.619 العروْ الوثقى، ج 2، ص 803، م 35.
.620 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 245، م 29.
.621 استفتا.
.622 رساله نوين، عبدالکريم بى‌آزار شيرازى، ج 3، ص 46.
.623 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 305، پيش از مسأله 1؛ العروْ الوثقى، ج 1، ص 551، م 4 و 5.
.624 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.625 توضيح المسائل، م 823.
.626 توضيح المسائل، م 1060 و پس از مسأله 289؛ تحرير الوسيلْ، ج 1، ص 176، م 10.
.627 توضيح المسائل، م 865.
.628 توضيح المسائل، م 864؛ العروْ الوثقى، ج 1، ص 574، فصل 11، الرابع عشر.
.629 توضيح المسائل، م 319.
.630 استفتاآت، ج 1، ص 47، س 81.
.631 العروْ الوثقى، ج 1، ص 120، م 32.
.632 استفتاآت، ج 1، ص 100، س 261.
.633 توضيح المسائل، م 94 و 2059.
.634 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 262، پس از مسأله 30.
.635 توضيح المسائل، م 2384 و 2388؛ تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 263 و 264، پيش از مسأله 1.
.636 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 263 و 264، پيش از مسأله 1.
.637 اگر با زنى که براى خود عقد کرده نزديکى هم نکرده باشد، تا وقتى که آن زن در عقد اوست نمى‌تواند با دختر او ازدواج کند. (توضيح المسائل، م 2387.)
.638 توضيح المسائل، م 2385 و 2386؛ تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 277، م 1.
.639 توضيح المسائل، م 2389؛ تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 277 ،م 2.
.640 گرچه خواهر زن، محرم نيست، ولى مرد تا وقتى که زنش در عقد اوست، نمى‌تواند با خواهر زنش ازدواج کند. (توضيح المسائل، م 2390.)
.641 استفتا.
.642 توضيح المسائل، م 2694.