اقتصاد خانواده
يک. نَفَقه (مخارج زن)
أ. تعريف نفقه
1. زنى که عقد دائمى شده نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود، و بايد خود را براى هر لذتى که او مى‌خواهد تسليم نمايد، و بدون عذر شرعى از نزديکى کردن او جلوگيرى نکند. و اگر در اينها از شوهر اطاعت کند، تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم ديگرى که در کُتُب ذکر شده بر شوهر واجب است، و اگر تهيه نکند چه توانايى داشته باشد يا نداشته باشد، مديون زن است.371
2. اگر زن در کارهايى‌که در مسأله پيش گفته شد اطاعت شوهر را نکند گناهکار است، و حق غذا و لباس و منزل و همخوابى ندارد، ولى مَهر او از بين نمى‌رود.372
3. مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور کند.373
4. مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نيست، ولى اگر شوهر مايل باشد که زن را سفر ببرد بايد خرج سفر او را بدهد.374
5. زنى که از شوهر اطاعت مى‌کند اگر مطالبه خرجى کند و شوهر ندهد مى‌تواند جهت الزام شوهر بر پرداخت نفقه به‌حاکم شرع و اگر ممکن‌نباشد به‌عُدول مؤمنين،375 و اگر آن هم ممکن نباشد به فُسّاق مؤمنين مراجعه نمايد. و چنانچه الزام شوهر بر دادن نفقه ممکن نباشد مى‌تواند در هر روز به اندازه خرجى آن روز بدون اجازه از مال او بردارد، و اگر ممکن نيست چنانچه ناچار باشد که معاش خود را تهيه کند، در موقعى که مشغول تهيه معاش است اطاعت شوهر بر او واجب نيست.376
6. اگر زن به جهت عذر شرعى يا عقلى مانند حيض يا احرام يا اعتکافِ واجب يا بيمارى و يا غير اينها نتواند خود را تمکين شوهر کند، نفقه‌اش از بين نمى‌رود. و همچنين اگر زن با اجازه شوهر مسافرت کند - چه سفر واجب باشد يا مستحب و يا مباح - و يا در کار واجبِ مُضَيَّقى377 مانند حج واجب، بدون اجازه شوهر و يا حتى با منع و نهى او نيز مسافرت کند، نفقه‌اش از بين نمى‌رود، بر خلاف مواردى که زن بدون اجازه شوهر به مسافرت مستحب يا مباح مى‌رود. پس در اين‌گونه موارد نفقه زن از بين مى‌رود، بلکه چنانچه زن بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود - حتى اگر براى غير مسافرت باشد، تا چه رسد به اينکه براى مسافرت باشد - نفقه‌اش از بين مى‌رود، زيرا سرپيچى و نشوزى که از بين برنده نفقه زن است تحقق پيدا کرده است.378
ب. مقدار نفقه
7. نفقه زن مقدار معيّنى ندارد، بلکه قانون اين است که شوهر آنچه را زن نياز دارد تهيه کند، مانند غذا، خورش، پوشاک، فرش، روانداز، مسکن، خدمتکار379 و وسايلى که براى آشاميدن، پختن، نظافت و غير اينها لازم دارد ... .380
ج. شرط پرداخت نفقه
8. شرط استحقاق زن براى دريافت نفقه و خرجى، فقر و نياز زن نيست. از اين رو زن بر شوهر حق نفقه دارد اگر چه زن، بى‌نيازترين مردم باشد.381
د. چگونگى پرداخت نفقه
9. چگونگى پرداخت نفقه به صورت غذا و خورش يا بدين‌گونه است که زن مانند ساير اعضاى خانواده طبق معمول با شوهرش در خانه هم‌خوراک مى‌شود، و يا بدين صورت است که شوهر، خودِ نفقه را به زن مى‌دهد ... .382
پرداخت نفقه به صورت پول نقد
10. اگر زن و شوهر بر پرداخت نفقه به صورت پول نقد و قيمت غذا و خورش توافق کنند و زن آن را بگيرد مالکش مى‌شود. و آنچه به‌عنوان نفقه بر مرد واجب بوده است ساقط مى‌شود، ولى هيچ کدام حق ندارند ديگرى را به پرداخت نفقه به صورت پول نقد وادار کنند.383
ه' . صرفه‌جويى در نفقه
11. اگر شوهر مخارج چند روز مثلاً يک هفته يا يک ماه را به زن بپردازد و اين مدت بگذرد و زن آن را براى خود مصرف نکند، به اين صورت که از جاى ديگرى - غير از نفقه - مصرف کند يا کسى مخارج او را بدهد و يا زن با صرفه‌جويى، مقدارى از نفقه را پس‌انداز کند، آنچه از نفقه زياد مى‌آيد متعلق به زن و مِلک اوست و شوهر حق پس گرفتن آن را ندارد ... .384
يادسپارى
کسى که مال ندارد و مخارجى بر او واجب است مثل خرج زن و بچه، بايد کسب کند و براى کارهاى مستحب مانند وسعت دادن به عيالات و دستگيرى از فقرا کسب کردن مستحب است.385
استفتائات
پرداخت نفقه و درآمد داشتن زن
در صورتى که زن درآمد مُکفى داشته باشد، آيا شوهر مى‌تواند از پرداختن نفقه به همسر خود امتناع ورزد؟
باسمه تعالى؛ نفقه زن بر شوهر واجب است گرچه زن درآمد کافى داشته باشد.386
کسب حرام همسر
فرزند يا همسرى که پدر يا همسرشان کسب حرام دارند يا خمس مالشان را نمى‌پردازند، چه تکليفى دارند؟ چه از نظر خوردن و آشاميدن و چه از نظر نماز و روزه؟
باسمه تعالى؛ اگر چيزى که مورد استفاده فرزند يا همسر مى‌باشد علم به حرام بودن آن ندارند تصرف جايز است، و اگر علم به حرام بودن دارند تصرف جايز نيست.387
دو. نفقه نزديکان و خويشان
1. طبق تفصيلى که خواهد آمد بر مرد واجب است نفقه و مخارج پدر و مادر خود را و پدران و مادران آنان اگر چه بالاتر نيز روند، و فرزندان و نوه‌هاى خود را اگر چه پايين‌تر نيز روند[ مانند نبيره و نتيجه] بپردازد (مرد باشند يا زن، کوچک باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا کافر). و پرداخت مخارج به غير اينها از نزديکان بر انسان واجب نيست، اگر چه مستحب است بويژه به آنان که از وى ارث مى‌برند.388
2. شرط وجوب پرداخت مخارج به نزديکان فقر و نياز آنان است، به اين معنى که فعلاً رزق و روزى خود را نداشته باشند. پس پرداخت نفقه به کسى که فعلاً توانايى تأمين مخارج خود را دارد واجب نيست، اگر چه فقيرى باشد که رزق و روزى تمام سالش را نداشته باشد و گرفتن زکات و مانند آن برايش جايز باشد ... البته اگر کسى از نزديکان توانايى پيدا کردن کسب و کار مناسب با شأن خود را داشته و براى راحتى آن را رها کرده باشد، ظاهر اين است که دادن نفقه به او واجب نيست.389
3. در وجوب پرداخت نفقه و مخارج به نزديکان، شرط است که انسان پس از تأمين مخارج خود و همسر دائمى‌اش، توانايى پرداخت آن را داشته باشد ... .390
4. مخارج نزديکان مقدار معيّنى ندارد، بلکه واجب است مخارج آنان را به مقدار کافى از خوراک، خورش، پوشاک و مسکن با ملاحظه حال، شأن، زمان و مکان - به همان‌گونه‌اى که در مخارج همسر گذشت - بپردازد.391
5. نفقه و مخارج پدر بر فرزندش واجب است و نفقه فرزندانِ پدرش بر وى واجب نيست، زيرا آنان برادرانش هستند. و همچنين مخارج همسر پدرش بر او واجب نيست. و بر پدر نفقه فرزندش و فرزندان فرزندش - نه همسر فرزندش - واجب است.392
استفتا
تأمين معاش پدر و مادر
در چه صورت تأمين معاش پدر و مادر بر فرزند واجب است و اطاعت از آنها تا چه حدى لازم است؟
باسمه تعالى؛ اگر پدر و مادر نتوانند معاش خود را تأمين کنند بر فرزند واجب است نفقه آنها را بدهد. و لازم است اولاد کارى که موجب اذيت والدين باشد انجام ندهند و بهتر است به صلاح انديشيهاى آنان احترام بگذارند.
سه. هديه دادن به خويشاوندان
1. هديه دادن به خويشاوندان مستحب است. آنان کسانى هستند که خداوند بزرگ دستور اکيد به رابطه با آنان را داده و نهى شديد از قطع رابطه با آنان را کرده است ... و شايسته‌تر به اين کار پدر و مادر هستند که خداوند بزرگ دستور نيکى به آنان را داده است ... و از همه سزاوارتر مادر است که نيکى به او و رابطه با وى بيشتر از پدر تأکيد شده است ... .393
2. برترى دادن برخى فرزندان بر برخى ديگر در هديه دادن جايز است، ولى کراهت دارد. و چه بسا اگر موجب فتنه انگيزى و دشمنى و کينه مفسده آور باشد حرام شود، همان‌گونه که ممکن است اگر مفسده‌اى نداشته و براى برخى فرزندان خصوصيتى باشد که رعايت آن اولويت دارد، اين برترى دادن چه بسا ترجيح داشته باشد.394
چهار. احکام خُمس
أ. تعريف خمس
پرداخت5/ 1 دارايى را پس از يک سال خمسى و با توجه به موارد و شرايطى که در شرع مقدس اسلام مشخص شده است، خمس مى‌نامند.
ب. زمان وجوب خمس
1O . خمس از چه موقعى بر انسان واجب مى‌شود؟
باسمه تعالى؛ مکلّف از موقعى که شروع به پيدا کردن درآمد مى‌کند تا سر سال اگر از درآمد چيزى باقى ماند، خمس دارد.395
2O . سن دختران و پسرانى که خمس و زکات به آنها واجب مى‌شود چند سال بايد باشد؟
باسمه تعالى؛ همان سن بلوغ ايشان است.396
3O . کسى‌که تاکنون اصلاً خمس‌نداده، براى دادن خمس چگونه‌بايد عمل کند؟ آيا خمس تمام وسايل ولوازم ضرورى (مثل موتور، ماشين، يخچال، خانه و غيره) را نيز بايد بدهد؟ و اگر بدهد همان قيمت خريد را بدهد يا خمس قيمت فعلى را؟
باسمه تعالى؛ به قيمت فعلى بايد خمس بدهد، و براى تصفيه حساب، مصالحه لازم است که بايد به يکى از وکلاى مسلّم الوکاله اينجانب مراجعه نمايد.397
يادسپارى
اگر بچه صغير سرمايه‌اى داشته باشد و از آن منافعى به دست آيد، بنا بر احتياط واجب بعد از آنکه بالغ شد، بايد خمس آن را بدهد.398
ج. موارد وجوب خمس
در هفت چيز خمس واجب مى‌شود:
اول: منفعت کسب.
دوم: معدن.
سوم: گنج.
چهارم: مال حلال مخلوط به حرام.
پنجم: جواهرى که به واسطه غواصى يعنى فرورفتن در دريا به دست مى‌آيد.
ششم: غنيمت جنگ.
هفتم: زمينى که کافر ذمّى از مسلمان بخرد ... .399
خمس درآمد و منفعت کسب
1. هرگاه انسان از تجارت يا صنعت يا کسبهاى ديگر مالى به دست آورد، اگر چه مثلاً نماز و روزه ميّتى را به جا آورد و از اجرت آن، مالى تهيه کند، چنانچه از مخارج سال خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس يعنى پنج يک آن را به دستورى که بعداً گفته مى‌شود بدهد.400
2. کسى که ديگرى مخارج او را مى‌دهد، بايد خمس تمام مالى را که به دست مى‌آورد بدهد. ولى اگر مقدارى از آن را خرج زيارت و مانند آن کرده باشد، فقط بايد خمس باقيمانده را بدهد.401
3. اگر از منفعت کسب آذوقه‌اى که براى مصرف سالش خريده در آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد در صورتى که قيمتش از وقتى که خريده زياد شده باشد، بايد قيمت آخر سال را حساب کند.402
4. اگر از منفعت کسب پيش از دادن خمس اثاثيه‌اى براى منزل بخرد، چنانچه در بين سال احتياجش از آن برطرف شود، واجب است که خمس آن را بدهد. و همچنين است زيورآلات زنانه اگر در بين سال وقت زينت کردن زنها به آنها بگذرد.403
5O . اگر شخصى براى رفت و آمد خود وسيله نقليه‌اى بخرد، آيا لازم است خمس آن را بدهد، يا از مخارج ساليانه محسوب مى‌شود؟
باسمه تعالى؛ اگر در زندگى احتياج به آن دارد و فقط براى کار و کسبش نيست خمس ندارد.404
6O . آيا کسى که از درآمد کارش از قبيل ماشين سوارى، يخچال، تلويزيون يا لوازم زندگى ديگر که در اين زمان مورد استفاده قرار مى‌گيرد تهيه کند، خمس اينها چگونه مى‌باشد؟
باسمه تعالى؛ اگر از درآمد بين سال تهيه کرده خمس ندارد، مگر آنکه در زندگى احتياج به آن نداشته باشد و از شؤون او نباشد.405
7O . به مواد غذايى روزانه که به صورت عادى و اندک در منزل وجود دارد مانند برنج و روغن و حبوبات و امثالهم نيز خمس تعلق مى‌گيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر سر سال زياد بيايد بايد خمس آن را بدهند.406
8O . کسى براى مصارف عروسى پسرش «پول» تهيه کرده و قبل از تکميل مراسم، سال به سر رسيده است، آيا خمس به اين «پول» تعلق مى‌گيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ در فرض مرقوم مبلغ پس‌انداز شده از درآمد کسب خمس407 دارد.408
9O . به پولى که انسان براى ازدواج يا تحصيل کنار مى‌گذارد، آيا خمس تعلق مى‌گيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر از درآمد کسب باشد و سال بر آن بگذرد خمس دارد.409
10. زنى که در خانه شوهرش به کسب و کارى مشغول است و شوهرش توانايى پرداخت هزينه‌هاى زندگى او را دارد، بر زن واجب است که بدون کم کردن هزينه‌ها خمس درآمد خود را بپردازد، زيرا هزينه‌هاى زندگى بر عهده شوهر است، مگر اينکه شوهر توانايى پرداخت هزينه‌هاى زندگى را نداشته باشد.410
11O . خانمى که نان و خوراک و وسايل زندگى‌اش را شوهرش تأمين مى‌کند و خود نيز کار کند و پولش را فرش و وسايل مورد نياز زندگى تهيه کند، آيا خمس به او تعلق مى‌گيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ اگر بين سال صرف در مؤونه نموده خمس ندارد.411
12O . زن و شوهرى هر دو کار مى‌کنند و در آمد دارند، آيا به پول زن هم خمس تعلق مى‌گيرد؟
باسمه تعالى؛ در زايد بر آنچه در بين سال خرج زندگى کرده خمس واجب است.412
13O . زنى که همه حقوق خود يا مقدارى از آن را براى خرج زندگى در اختيار شوهر قرار مى‌دهد، آيا بايد خمس همه حقوق را بدهد يا خمس باقيمانده را؟
باسمه تعالى؛ هر مقدار از حقوق هر يک از زن و شوهر از مخارج سال زياد بيايد صاحب حقوق مالک آن است و بايد خمس آن را بپردازد، و چنانچه زن به شوهر بخشيده است و چيزى از آنچه بخشيده شده زياد بيايد خمس ندارد.413
خمس مال حلال مخلوط به حرام
1O . اينجانب معتقد و مقيّد به اجراى دستورات اسلام هستم، متأسفانه پدر و مادرم تقيّد کامل به مسائل اسلامى ندارند و از چيزهاى حرام پرهيز نمى‌کنند، به همين جهت خمس نمى‌دهند. و از طرفى من به منزل آنها رفت و آمد دارم و احياناً چيزى مى‌گيرم يا مى‌خورم يا آنها هديه‌اى خوراکى يا غيره به من مى‌دهند. با توجه به اينکه خمس نمى‌دهند، غذا خوردن در خانه آنها يا قبول هديه براى من صحيح است و مى‌توانم تصرف نمايم يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين نداريد که آنچه مورد تصرف شماست در خانه آنها يا به شما مى‌دهند مال حرام باشد، مى‌توانيد تصرف کنيد.414
2O . از آنجا که در خانواده‌اى زندگى مى‌کنم که از مال حلال مخلوط به حرام زندگيمان مى‌چرخد و سرپرست خانواده هم نمى‌خواهد مال حلال مخلوط به حرام را جدا کند و خمس هم نمى‌دهد و من هم هيچ کارى نمى‌توانم بکنم، تکليف پولى که مى‌گيرم و لباسهاى مورد استفاده و اشيا و غذاهايى که مى‌خورم و مکان نمازم چيست؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين داريد اموالى که تحت تصرف شما قرار مى‌گيرد از مال حرام است يا با مال حرام تهيه شده تصرف جايز نيست، مگر آنکه با اجازه حاکم شرع مال حرام يا مقدار خمس مال را جدا کنيد.415
3O . خانمى با دو فرزند خود زندگى مى‌کند و خرج معاش خود را از راه سرمايه‌اى که دارد به دست مى‌آورد، اگر اين سرمايه را به کسى که خمس مالش را نمى‌دهد داده باشد تا براى‌او کار کند، وضع پولى‌که ازاين‌راه به‌دست مى‌آيد چيست؟
باسمه تعالى؛ اگر با پول غير مُخَمَّس مخلوط نشده باشد مانع ندارد و الاّ بايد از حاکم شرع اجازه بگيرد.416
4O . شخصى با اطّلاع به اينکه پدرش خمس مال خود را نمى‌پردازد و تا به حال نپرداخته است، آيا با وجود اينکه داراى ثروت و درآمد کافى است مى‌تواند از آن پول جهت تأمين مايحتاج خود بگيرد؟ مثلاً خريد خانه، ازدواج، خرج روزمره، خرج تحصيلى؟ حکم کسى که تا به حال از اين پول استفاده مى‌کرده و نمى‌داند که چه مقدار استفاده کرده چيست؟ و در صورتى که خودش هيچ درآمدى نداشته باشد چطور؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين دارد که در آنچه تصرف کرده يا مى‌کند خمس هست، بايد به حاکم شرع مراجعه و استجازه کند.417
د. موارد واجب نبودن خمس
در مواردى پرداخت خمس واجب نيست. برخى از آنها عبارتند از:
1. بخشش و هديه
1. اگر از غير کسب مالى به دست آورد مثلاً چيزى به او ببخشند واجب نيست خمس آن را بدهد.418
2. اگر چيزى را که خمس آن داده نشده419 به کسى ببخشند، پنج يک آن چيز مال او نمى‌شود.420
3O . طلايى که زن به صورت بخشش دريافت کرده، البته نه از شوهر بلکه از مادر يا خواهرش، آيا اين طلا خمس دارد؟
باسمه تعالى؛ بخشش خمس ندارد.421
4O . پسرى که هنوز ازدواج نکرده است، پدر پولى يا زمينى يا اشيايى به پسر مى‌بخشد که ازدواج کند، اين اشيا که بخشيده شده است خمس دارد يا خير؟
باسمه تعالى؛ بخشش خمس ندارد.422
5O . پدرم مبلغ 200 هزار تومان و يک مغازه به من بخشيد و چون قبل از رسيدن آخر سالش بود بايد من خمس مبلغ مذکور و خمس سرقفلى مغازه را بدهم يا نه؟ ضمناً 27 هزار تومان از طرف همسرم به اينجانب به‌عنوان چشم‌روشنى و عيدى داده‌اند آيا خمس دارد؟
باسمه تعالى؛ بخشش و چشم‌روشنى و عيدى خمس ندارد.423
6O . آيا عيدى و پاداشى که دولت به کارمندان مى‌دهد و به صورت پول نقد يا سکه آزادى است خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.424
7O . پولى که انسان به نام فرزندش پس‌انداز مى‌کند و در صورت احتياج، از آن پول برداشته و دوباره به حساب فرزند مى‌گذارد، آيا بايد خمس آن را بپردازد؟
باسمه تعالى؛ اگر مناسب شأن خود به فرزند بخشيده خمس ندارد.425
8O . مبلغى‌بنيادشهيد وارتش به‌خانواده شهدا مى‌پردازند آيا خمس‌دارد ياخير؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.426
9. قطعه زمينى است که براى تأمين منزل خريدارى شده و فعلاً تصميم گرفته‌ايم اين زمين را بفروشيم جهت خريد منزل، ولى اين پول به مقدار خريد منزل نيست. آيا مى‌توانيم تا هنوز سال مالى ما نرسيده پول زمين يا خود زمين را به همسر يا فرزندمان هبه کنيم يا نه؟
باسمه تعالى؛ هبه مانع ندارد، ولى اگر زمين از درآمد و حقوق بدون دادن خمس تهيه شده با فروش، خمس پول آن را بايد بپردازيد، و همچنين اگر هبه خود زمين، زايد بر شأن يا براى فرار از خمس باشد، بايد خمس زمين داده شود.427
10O . کسى که از پول خمس نداده اشيايى را بخرد و به خانواده خود ببخشد، چه حکمى دارد؟
باسمه تعالى؛ با علم به وجود خمس در آن، جايز نيست.428
2. مهريه و ارثيه
1. مَهرى را که زن مى‌گيرد خمس ندارد. و همچنين است ارثى که به انسان مى‌رسد ... .429
2. اگر مالى به ارث به او برسد و بداند کسى که اين مال از او به ارث رسيده خمس آن را نداده، بايد خمس آن را بدهد. و نيز اگر در خود آن مال، خمس نباشد، ولى انسان بداند کسى که آن مال از او به ارث رسيده، خمس بدهکار است، بايد خمس را از مال او بدهد.430
3O . چه مى‌فرماييد درباره کسى که خانه خود را فروخته و نصف خانه را قبلاً به عيال خود بابت مهريه واگذار کرده، و اکنون نمى‌تواند با قيمت نصف خانه که مال خود اوست خانه ديگرى مانند خانه اول تهيه نمايد، آيا اين شخص بايد خمس سهم خود را پس از فروختن بپردازد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر خانه را از در آمد کسب و حقوق، قبل از اداى خمس تهيه کرده، نسبت به نصف خودش بايد خمس بدهد.431
4O . اخيراً مقدارى طلا از قبيل النگو و غيره که مربوط به همسر و دخترم بوده به مبلغ 261000 ريال به منظور خريد آپارتمانى فروخته‌ام که مبلغ هجده هزار تومان از ارزش مبلغ طلاى فروخته شده دائماً و به طور مستمر مورد استفاده خانواده‌ام بود، و بقيه آن بيش از يک سال است که مورد استفاده قرار نگرفته است. با توجه به اينکه کل طلاهاى خريدارى شده قبل از زمان داشتن حساب سال (خمس) در طول مدت خدمت 18 ساله خريدارى شده لطفاً بفرماييد:
1. آيا بايد خمس کل مبلغ طلاهاى فروخته شده را پرداخت نمود؟
2. آيا بايد خمس آن مقدار از پول طلاهاى فروخته شده که بيش از يک سال مورد استفاده قرار نگرفته داده شود؟
3. يا با توجه به موارد اشاره شده به منظور خريد خانه اصلاً تعلق نمى‌گيرد؟
باسمه تعالى؛ اگر طلاها به همسر و دخترتان بخشيده شده يا از مهريه ايشان بوده، پول فروش آن خمس ندارد، مگر اينکه با پول غير مُخمّس تهيه شده باشد.432
5O . پدرى فوت کرده و مقدارى پول نقد به ارث مى‌گذارد. چند بچه صغير دارد که مادرشان قَيِّم آنهاست. آيا پرداخت خمسِ آن پول بر آنها لازم است؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين ندارند که خمس پول مزبور را در حيات خود نداده است، لازم نيست خمس بدهند.433
3. هزينه‌هاى سالانه
1. خرجهايى را که انسان براى به دست آوردن فايده مى‌کند، از فايده کسر مى‌شود و خمس ندارد.434
2. آنچه از منافع کسب در بين سال به مصرف خوراک و پوشاک و اثاثيه و خريد منزل و عروسى و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها مى‌رساند، در صورتى که از شأن او زياد نباشد و زياده روى هم نکرده باشد، خمس ندارد.435
3O . جوانى‌که مى‌داند پنج‌سال ديگر عيال مى‌گيرد ومحتاج به‌خانه مى‌شود، اگر در مدت اين پنج‌سال از درآمد خود خانه تهيه کند، خمس آن واجب است يا نه؟
باسمه تعالى؛ اگر در موقع حاجت نتواند خانه را تهيه کند و بايد بتدريج مايحتاج آن را تهيه کند خمس ندارد، و اگر پولى را جمع کند خمس سالهاى گذشته را بايد بدهد.436
4O . شخصى براى فرزندش بعد از ازدواج خانه‌اى خريده براى سکونت، آيا خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خانه خمس ندارد، ولى اگر با پولى که سال بر آن گذشته بدون دادن خمس خريده، بايد خمس بدهد.437
5O . آيا بر تمام اثاث منزل خمس واجب است يا فقط چيزهاى نقدى و اشياى خوردنى هستند که خمس دارند؟
باسمه تعالى؛ تمام آنچه که از درآمد کسب تهيه شده و سال بر آن گذشته خمس دارد، مگر در مؤونه.438
6O . کسانى که ازدواج نکرده‌اند و مبلغى پول دارند و به خاطر اينکه اين مبلغ پولى که دارند در راههاى بيهوده مصرف نشود لوازم خانگى مى‌خرند کنار مى‌گذارند که وقتى ازدواج کردند از آنها استفاده کنند، بفرماييد که خمس دارد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر آنچه تهيه کرده‌اند مورد حاجت آنهاست و در وقت لزوم نمى‌توانند تهيه کنند و از درآمد سال تهيه شده خمس ندارد.439
7O . پولى که به‌عنوان وام از بانک يا جايى ديگر جهت انجام معامله و يا راه‌اندازى کارگاه گرفته شده باشد، به آن خمس تعلق مى‌گيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ وام خمس ندارد.440
8O . شخصى مبلغى قرض نموده براى خريد ماشين سوارى يا درست نمودن منزل مسکونى. قبل از خريد، سال خمس وى مى‌رسد و نَفْس پول باقى است، آيا به چنين پولى خمس تعلق مى‌گيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.441
9O . اگر مقدارى پول قرض کرده باشم براى مخارج ازدواج يا خريد بعضى از وسايل مورد نياز زندگى و مقدارى از حقوقم را در هر ماه بابت اين قرض بدهم، باز هم در اين مورد خمس به اموال بنده تعلق مى‌گيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ هر چه کار در بين سال بابت بدهى مزبور پرداخت شده خمس ندارد.442
10O . طلايى که مرد براى زن خود مى‌خرد، آيا بايد خمسش را بدهد؟
باسمه تعالى؛ اگر به مقدار شؤون باشد خمس ندارد.443
11O . اگر زنى طلاى زينتى خود را که بدان نيز احتياج دارد براى رفع نيازمندى‌ها و مؤونه زندگى بفروشد و در سال مصرف کند: 1. آيا متعلق خمس است يا نه؟ 2. چنانچه پولش تا تمام سال به مصرف نرسيد و ماند براى سال ديگر، آيا خمس دارد يا خير؟ 3. و در هر صورت اگر سالهاى بعد چون نياز به زينت دارد اگر بخواهد دو مرتبه از درآمد کار طلايى بخرد، بايد خمس آن را بدهد يا نه؟
باسمه تعالى؛ طلا اگر از درآمد کسب پيش از پرداخت خمس تهيه شده و در سال بعد به فروش رسيده، پول فروش آن خمس دارد، و بعد اگر خواست از درآمد کسب به مقدار شؤون خود زينت آلات تهيه کند از مؤونه محسوب است و خمس ندارد.444
12O . خرج عروسى پسر خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.445
13O . پيراهنى را گلدوزى کردم و مدت يک سال و اندى اتمام آن طول کشيد آيا به اين لباس خمس تعلق مى‌گيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.446
خمس جهيزيه
1. اگر انسان نتواند يکجا جهيزيه دختر را تهيه کند ومجبور باشد که هر سال مقدارى از آن را تهيه نمايد يا در شهرى باشد که معمولاً هر سال مقدارى از جهيزيه دختر را تهيه مى‌کنند، به طورى که تهيه نکردن آن عيب است، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد خمس ندارد.447
2O . جهيزيه‌اى که براى دختر کنار گذاشته مى‌شود و يا پولى که براى خريد جهيزيه کنار گذاشته مى‌شود خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ اگر پول کنار بگذارد خمس دارد.448
3O . آيا به جهيزيه زنى که به خانه شوهر آمده و پدرش خمس مالش را نپرداخته، خمس تعلق مى‌گيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين نداشته باشد که در جهيزيه خمس است لازم نيست خمس بدهد. و اگر يقين دارد بايد به حاکم شرع مراجعه کند و در صورت پرداخت خمس يا اجازه مى‌تواند در جهيزيه تصرف نمايد.449
4O . اگر کسى جهيزيه و يا قباله را فروخت، مازاد بر قيمت اول را سر سال خود چه کند؟ ترقى جهيزيه و قباله که زمانى صد تومان بوده و اکنون يکصد هزار تومان گرديده، خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد، مگر آنکه از پولى تهيه شده باشد که بايد خمس آن را بدهد.450
5O . طبق‌فتواى شما: «جهيزيه‌اى که پدر براى دخترش در طول سال و از مخارج سالانه‌اش تهيه مى‌کند، خمس ندارد». پدرى است که در ضمن تهيه جهيزيه براى دختر خود، براى پسرش نيز وسايلى مى‌خرد تا موقع شروع زندگى خود در آينده سختى نکشد، آيا بايد خمس اين وسايل را بدهد؟
باسمه تعالى؛ اگر مرسوم و متعارف نيست خمس آن را بدهد.451
6O . پسر عموى من که او را در حسب ظاهر عادلِ راستگو مى‌دانم، ايشان مى‌گويند که پدر زن تو خمس نمى‌دهد و بنا بر شناختى که به پدر زنم و نحوه زندگى ايشان دارم احتمالاً ايشان خمس مالش را نمى‌دهد. در رابطه عروسى با دخترش (که دختر عموى بنده هست) پدر زنم به من و همسرم جهيزيه داده است. حال تکليف بنده در رابطه با استفاده از آن چيست؟
باسمه‌تعالى؛ اگر يقين به‌بودن خمس در جهيزيه نداريد برشما چيزى نيست.452
7O . بعضى از دختر خانمهاى آموزگار حقوق دريافتى‌شان را کلاً پس‌انداز مى‌کنند و چون فعلاً در خانه پدر و مادر هستند احتياج به خرج کردن پول ندارند. از طرفى قصد تهيه خانه هم ندارند و فقط مقدارى از اين پول را جهيزيه تهيه مى‌کنند، آيا اينها بايد سال مالى داشته باشند يا خير؟ آيا به پس‌انداز آنها يا جهيزيه‌شان خمس و سهم امام تعلق مى‌گيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر در بين سال جهيزيه تهيه کرده باشند خمس ندارد، ولى اگر پول پس‌انداز نموده بايد خمس آن را بدهد.453
8O . هنگام ازدواج، پدرم مقدارى جهيزيه به من دادند، اگر چه پول آنها از درآمد ماهيانه‌اش بوده، ولى با نهايت تأسف ايشان خمس و زکات نمى‌پردازند و در بعضى از زمينه‌ها گرانفروشى نيز کرده‌اند، با اين صورت آيا من بايد خمس جهيزيه هايم را بپردازم؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين نداريد که جهيزيه از پولى که بايد خمس آن داده شود، تهيه شده باشد چيزى بر شما نيست.454
4. سرمايه‌اى که اگر خمس آن داده شود مانع امرار معاش مى‌گردد
کسى که با سختى سرمايه‌اى را تهيه کرده است که اگر خمس آن را بدهد با بقيه آن نمى‌تواند کارى که با آن مى‌خواهد امرار معاش کند شروع نمايد. چه وقت بايد خمس اين سرمايه را بدهد؟
باسمه تعالى؛ اگر با دادن خمس نمى‌تواند امرار معاش نمايد خمس ندارد.455
5. مال گرفته شده از کافر يا کسى که به دادن خمس عقيده ندارد
اگر از کافر يا کسى که به دادن خمس عقيده ندارد مالى به دست انسان آيد، واجب نيست خمس آن را بدهد.456
يادسپارى
بنابر احتياط واجب بايد خمس مال حلال مخلوط به حرام را از عين همان مال بدهد، ولى خمس‌هاى ديگر را مى‌تواند از همان چيز بدهد يا به مقدار قيمت خمس که بدهکار است پول بدهد.457
اگر بچه‌اى معدنى را بيرون آورد يا مال حلال مخلوط به مال حرام داشته باشد يا گنجى پيدا کند يا به واسطه فرو رفتن در دريا جواهرى بيرون آورد، ولىّ او بايد خمس آنها را بدهد.458
ه' . آغاز سال خمسى و زمان پرداخت خمس
آغاز سال خمسى همان نخستين روز به دست آوردن «درآمد» است و پايان سال خمسى يعنى زمان پرداخت خمس، يک سال پس از آن تاريخ است. بنابراين، آغاز سال خمسى براى کارمندان نخستين روزى است که حقوق دريافت مى‌کنند، و براى کارگران نخستين روزى است که دستمزد مى‌گيرند، و براى کشاورزان نخستين روزى است که محصول برداشت مى‌کنند، و براى باغداران نخستين روزى است که ميوه مى‌چينند، و براى مغازه داران نخستين روزى است که معامله انجام مى‌دهند. بنابراين بايد توجه داشت اگر پايان سال خمسىِ کسى مثلاً اول فروردين 1378 باشد، و درآمدى در روز بيست و هشتم اسفند 1377 به دست آورَد و تا اول فروردين سال 1378 باقى مانده و اضافه باشد، بايد خمس آن را در دو روز ديگر بدهد، نه اينکه فکر کند بايد خمس اين درآمد را در صورت اضافه بودن در بيست و هشتم اسفند 1378 بدهد.459
استفتائات
سال خمسى براى قرض داران
1O . آيا کسى که قرض دارد و مى‌داند آخر سال چيزى زياد نمى‌آورد، بايد حساب سال داشته باشد و حساب کند يا خير؟
باسمه تعالى؛ در فرض سوال، لازم نيست.460
تغيير سال خمسى
2O . آيا شخص مى‌تواند رأس سال خمسش را تغيير دهد و کيفيت آن چگونه است؟
باسمه تعالى؛ سال را نمى‌تواند تغيير دهد مگر با اجازه ولىّ امر.461
3O . آيا سال خمس بايد سال شمسى باشد يا سال قمرى؟
باسمه تعالى؛ سال را شمسى قرار دهيد، اگر چه قمرى هم مانعى ندارد.462
و . مصرف خمس
1. خمس را بايد دو قسمت کنند: يک قسمت آن سهم سادات است که امر آن با حاکم است، و بايد آن را به مجتهد جامع الشرايط تسليم کنند و يا با اذن او به سيد فقير يا سيد يتيم يا به سيدى که در سفر درمانده شده بدهند. و نصف ديگر آن سهم امام(ع) است که در اين زمان بايد به مجتهد جامع الشرايط بدهند يا به مصرفى که او اجازه مى‌دهد برسانند. ولى اگر انسان بخواهد سهم امام را به مجتهدى که از او تقليد نمى‌کند بدهد، در صورتى به او اذن داده مى‌شود که بداند آن مجتهد و مجتهدى که از او تقليد مى‌کند سهم امام را به يک طور مصرف مى‌کنند.463
2. کسى که زنش سيده است بنابر احتياط واجب نبايد به او خمس بدهد که به مصرف مخارج خودش برساند، ولى اگر مخارج ديگرى دارد که به آن محتاج است و بر شوهرش واجب نيست، جايز است شوهر از بابت خمس به زن بدهد که به مصرف آن مخارج برساند.464
استفتائات
مردى که زوجه‌اش سيده است مى‌تواند خمس به او بدهد که مطابق شأن خودش دست بند و غيره تهيه کند؟
باسمه تعالى؛ بدون اجازه خصوصى از حاکم شرع نمى‌تواند.465
پدر خانم من زن سيده‌اى دارد. نامبرده به علت کهولت سن و بالا بودن مخارج زندگى نمى‌تواند به خرج آن برسد، البته چند نفر عائله دارد، آيا مى‌شود مقدارى از سهم سادات را به زن سيده او داد و آيا مى‌توان رد مظالم و کفاره روزه را به ايشان داد؟
باسمه تعالى؛ اگر فقير است از کفارات و مظالم مى‌توانند به او بدهند. و چنانچه زن سيده، فقير باشد و شوهر او نتواند نفقه او را بدهد، به مقدار مخارج خودش مى‌تواند سهم سادات بگيرد، ولى بايد با اجازه باشد.466
پسر اينجانب از دنيا رفته و دو فرزند دختر و پسر از او به جا مانده، مبلغى هم پس از اداى قرضش از او باقى مانده، آيا اين پول خمس دارد؟ ضمناً بعداً متوجه شدم که مقدارى نيز در حساب بانکى‌اش موجود است، آيا اين مبلغ دوم هم خمس دارد؟
باسمه تعالى؛ اگر احتمال بدهند که پول مزبور از درآمد کسب و حقوق نبوده يا خمس آن را خود مُتَوَفى داده است، خمس ندارد و حکم در هر دو مورد يکى است.467
ز. وظيفه کسانى که نمى‌توانند خمس بدهند
افرادى هستند که خمس بدهکار بوده و تاکنون نداده‌اند و حالا نمى‌توانند بدهند يا خيلى برايشان مشکل است، تکليف چيست؟
باسمه تعالى؛ بدهى را بايد ولو بتدريج ادا کند و اگر تمکُّن ندارد منتظر تمکّن شود، و بدون پرداخت بدهى برائت حاصل نمى‌شود.468
اگر به واسطه گرفتارى نتوانم به حساب سال خود رسيدگى نمايم، آيا مى‌توانم آن را به سال آينده موکول کنم؟
باسمه تعالى؛ شما حساب کنيد و چنانچه نتوانيد بپردازيد، با دستگردان به شما مهلت مى‌دهند.469
3O . بعضى از مؤمنين مى‌پرسند جاهايى دعوت مى‌شويم که يقين داريم حساب سال ندارند. آيا غذا خوردن و يا تصرف ديگر ما در منزل آنان چه صورت دارد؟
باسمه تعالى؛ اگر وجود خمس در غذا و چيزهاى ديگرى که مورد استفاده است معلوم نباشد جايز است.470
ح. آثار نپرداختن خمس
1. تا خمس مال را ندهد نمى‌تواند در آن مال تصرف کند، اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد.471
2. کسى که خمس بدهکار است نمى‌تواند آن را به ذمّه بگيرد، يعنى خود را بدهکار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف کند و چنانچه تصرف کند و آن مال تلف شود، بايد خمس آن را بدهد.472
3. انسان نمى‌تواند در مالى که يقين دارد خمسش را نداده‌اند تصرف کند، ولى در مالى که شک دارد خمس آن را داده‌اند يا نه، مى‌تواند تصرف نمايد.473
استفتائات
1O . آيا تصرف در مالى که خمس آن پرداخت نشده است جايز است؟
باسمه تعالى؛ جايز نيست، مگر آنکه با اجازه مرجع تقليد يا وکيل او باشد.474
2O . اگر شخصى در پايان سال، حساب خمس خود را بنمايد ولى هنوز آن را پرداخت نکرده است، مى‌تواند در بقيه آن تصرف کند؟
باسمه تعالى؛ تا خمس را ادا نکرده، نمى‌تواند در بقيه تصرف کند.475
پنج. احکام زکات فِطره
1. کسى که موقع غروب شب عيد فطر بالغ و عاقل و هوشيار است و فقير و بنده کس ديگر نيست،
بايد براى خودش و کسانى که نان خور او هستند، هر نفرى يک صاع که تقريباً 3 کيلوست گندم يا جو يا خرما يا کشمش يا برنج يا ذرت و مانند اينها به مستحق بدهد، و اگر پول يکى از اينها را هم بدهد کافى است.476
2. انسان بايد فطره کسانى را که در غروب شب عيد فطر نان خور او حساب مى‌شوند بدهد، کوچک باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا کافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر.477
3. اگر فطره انسان بر کسى واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمى‌شود.478
4. کسى که نماز عيد فطر مى‌خواند، بنابر احتياط واجب بايد فطره را پيش از نماز عيد بدهد، ولى اگر نماز عيد نمى‌خواند، مى‌تواند دادن فطره را تا ظهر تأخير بيندازد.479
5. اگر موقعى که دادن زکات فطره واجب است، فطره را ندهد و کنار هم نگذارد، احتياط واجب آن است که بعداً بدون اينکه نيت ادا و قضا کند فطره را بدهد.480
6. اگر فطره را کنار بگذارد، نمى‌تواند آن را براى خودش بردارد و مالى ديگر را براى فطره بگذارد.481
استفتائات
O پرداخت فطريه براى فرزندانى که داراى عيال و اولاد بوده و جدا از پدر زندگى مى‌کنند، در صورتى که شب عيد فطر در منزل پدر باشند، باز غير از پرداخت فطريه به وسيله پدر براى اولاد و عيالش واجب است يا خير؟
باسمه تعالى؛ در صورتى که پيش از غروب روز آخر ماه رمضان بر منزل پدر وارد شوند و جز عائله نان خور او محسوب شوند، فطريه‌شان بر عهده پدر است.482
O کسى که در شب عيد فطر زکات فطره‌اش را کنار گذاشته است، آيا پرداخت فطريه به هنگام جمع آورى زکات فطره در نماز عيد فطر غير از پولى که کنار گذاشته بود کفايت مى‌کند؟ يا بايد همان پول کنار گذاشته شده در شب عيد فطر را بپردازد؟
باسمه تعالى؛ همان را بدهد.483
پاورقي :
.371 توضيح المسائل، م 2412.
.372 توضيح المسائل، م 2413.
.373 توضيح المسائل، م 2414.
.374 توضيح المسائل، م 2415.
.375 افراد مؤمن و با عدالت.
.376 توضيح المسائل، م 2416.
.377 کار واجبى که وقت انجام آن محدود و تنگ است.
.378 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 314، م 5.
.379 خدمتکار در صورتى واجب مى‌شود که زن داراى حشمت و جلال و خودش از خادمداران بوده باشد. (تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 316، م 8.)
.380 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 315، م 8.
.381 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 19.
.382 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 12.
.383 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 318، م 14.
.384 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 11.
.385 توضيح المسائل، م 2053.
.386 استفتا.
.387 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.388 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 1.
.389 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 2.
.390 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 4.
.391 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 8.
.392 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 10.
.393 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 60، م 21.
.394 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 61، م 22.
.395 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 223.
.396 استفتاآت، ج 1، ص 420، س 225.
.397 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 219.
.398 توضيح المسائل، م 1794.
.399 توضيح المسائل، م 1751.
.400 توضيح المسائل، م 1752.
.401 توضيح المسائل، م 1757.
.402 توضيح المسائل، م 1780.
.403 توضيح المسائل، م 1781.
.404 استفتاآت، ج 1، ص 397، س 154.
.405 استفتاآت، ج 1، ص 349، س 14.
.406 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 120.
.407 حکم خمس وسايل ازدواج پسر و جهيزيه يا پول جهيزيه دختر خواهد آمد.
.408 استفتاآت، ج 1، ص 350، س 18.
.409 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 24.
.410 العروْ الوثقى، ج 2، ص 402، م 83.
.411 استفتاآت، ج 1، ص 385، س 126.
.412 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 128.
.413 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 127.
.414 استفتاآت، ج 1، ص 413، س 208.
.415 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 209.
.416 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 221.
.417 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 210.
.418 توضيح المسائل، م 1753.
.419 بايد يقين داشت که خمس آن چيز داده نشده است. و چون اين‌گونه يقين‌ها کمتر به دست مى‌آيد، بنابراين معمولاً حکم مسأله پيش جارى مى‌شود.
.420 توضيح المسائل، م 1763.
.421 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 194.
.422 استفتاآت، ج 1، ص 406، س 181.
.423 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 184.
.424 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 191.
.425 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 193.
.426 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 197.
.427 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 177.
.428 استفتاآت، ج 1، ص 408، س 188.
.429 توضيح المسائل، م 1754.
.430 توضيح المسائل، م 1755.
.431 استفتاآت، ج 1، ص 367، س 70.
.432 استفتاآت، ج 1، ص 375، س 94.
.433 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 183.
.434 توضيح المسائل، م 1774.
.435 توضيح المسائل، م 1775.
.436 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 428، س 60.
.437 استفتاآت، ج 1، ص 363، س 60.
.438 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 121.
.439 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 23.
.440 استفتاآت، ج 1، ص 411، س 198.
.441 استفتاآت، ج 1، ص 356، س 39.
.442 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 178.
.443 استفتاآت، ج 1، ص 355، س 34.
.444 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 33.
.445 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 29.
.446 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 32.
.447 توضيح المسائل، م 1777.
.448 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 28.
.449 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 26.
.450 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 27.
.451 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 31.
.452 استفتاآت، ج 1، ص 396، س 149.
.453 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 25.
.454 استفتاآت، ج 1، ص 396، س 148.
.455 استفتاآت، ج 1، ص 355، س 35.
.456 توضيح المسائل، م 1764.
.457 توضيح المسائل، م 1789.
.458 توضيح المسائل، م 1827.
.459 استفتاآت، ج 1، ص 389، س 135.
.460 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 222.
.461 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 424، س 40.
.462 استفتاآت، ج 1، ص 392، س 139.
.463 توضيح المسائل، م 1834.
.464 توضيح المسائل، م 1841.
.465 استفتاآت، ج 1، ص 428، س 257.
.466 استفتاآت، ج 1، ص 428، س 258.
.467 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 220.
.468 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 427، س 58.
.469 استفتاآت، ج 1، ص 389، س 136.
.470 استفتاآت، ج 1، ص 424، س 239.
.471 توضيح المسائل، م 1790.
.472 توضيح المسائل، م 1791.
.473 توضيح المسائل، م 1795.
.474 استفتاآت، ج 1، ص 430، س 262.
.475 استفتا.
.476 توضيح المسائل، م 1991.
.477 توضيح المسائل، م 1993.
.478 توضيح المسائل، م 2006.
.479 توضيح المسائل، م 2029.
.480 توضيح المسائل، م 2031.
.481 توضيح المسائل، م 2032.
.482 استفتاآت، ج 1، ص 338، س 106.
.483 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.