گفتار در خللى که احيانا درنماز رخ مى دهد
مساءله 1 - کسى که نمازش بدون طهارت از حدث يعنى بدون وضوء و يا غسل جنابت واقع شده نمازش باطل است چه از روى عمد باشد و چه سهو دانسته اين کار را بکند يا ندانسته بخلاف پاک بودن از نجاست که تفصيل آن در باب طهارت گذشت همچنانکه تفصيل غير طهارت چون وقت و قبله و ساتر و غير اينها گذشت ( که گفتيم وارد شدن خلل بر آنها در بعضى از فروض موجب باطل شدن نماز است و در بعضى فرضها نيست ) و کسى که عمدا اخلال کند به چيزى از واجبات نماز هر چند حرکتى از قرائت و اذکار واجبه باشد نمازش باطل است و همچنين باطل مى شود با زياد کردن جزئى در نماز از روى عمد چه فعل باشد و چه قول چه رکن باشد و چه غير رکن بلکه از اين جهت نيز فرقى نيست بين آن که آن چه عمدا زياد کرده موافق اجزاء نماز باشد و يا مخالف هرچند که حکم به بطلان نماز در جائى که زائد مخالف اجزاء نماز باشد و حتى در جائيکه زائد در غير اجزاء رکنى باشد خالى از تاءمل و اشکال نيست .
البته آوردن زيادى وقتى در غير رکن باعث بطلان نماز مى شود که مکلف آن را بعنوان نماز واينکه اين زائد نيز جزء نماز است آورده باشد و بنابراين اگر بين از يک سوره در نماز بخواند و يا در جائى که ذکر و دعاء نيست ذکر بگويد و دعاء کند نه به عنوان اينکه جزء نماز است نماز باطل نمى شود پس هر چه مکلف در نمازش قرائت قرآن کند يا ذکر بگويد و يا دعا کند نه بعنوان اينکه جزء نمازش است عيب ندارد البته به شرطى که صورت نماز را از بين نبرد همچنانکه هر کار مباحى از قبيل خاريدن بدن و امثال آن را با اين شرط و با رعايت موالات مى تواند انجام دهد.
اين در صورت عمد بود و اما در صورتى که سهوا چيزى رازياد کند در صورتى که يک رکعت تمام و يا رکنى و دو سجده وتکبيرة الاحرام باشد نمازش باطل مى شود - البته بطلان نماز در صورت زياد شدن تکبيرة الاحرام خيلى روشن نيست .
و اما زياد شدن قيام رکنى تصور ندارد مگر با زياد شدن رکوع و يا زياد شدن تکبيرة الاحرام و همچنين زياد شدن نيت بنابراينکه نيت عبارت باشد از داعى تصور ندارد.
و اما بنا بر اينکه عبارت باشد از خطور دادن به قلب تصور دارد که مکلف دو بار به دل خود خطور دهد که - مثلا دو رکعت نماز صبح مى خوانم قربة الى الله - ولکن اخطار به قلب هر چند بار که باشد مضر نيست و زياد شدن سهوى اجزاء غير رکنى نماز را باطل مى کند هرچند که بنابراحتياط باعث دو سجده سهو مى شود و ان شاء الله تفصيلش مى آيد.
مساءله 2 - سهوا چيزى از واجبات نماز را نياورد و بعد از گذشت محل آن بيادش بيايد اگر آن چه ناقص شده رکن باشد نمازش باطل است و اگر غير رکن باشد نمازش صحيح است و سجده سهو به تفصيلى که در جاى خودش مى آيد بر او واجب مى شود و بعد از فراغت از نماز بايد آن جزء را اگر تشهد و يا يکى از دو سجده باشد قضاء کند و اگر غير اين دو باشد قضائش واجب نيست و اگر وقتى به يادش آيد که محل تدارک آن باقى است بايد آن را ترک کند هرچند که رکن باشد و جزء بعد از آن جزء فراموش شده را پس از تدارک جزء فراموش شده دوباره بياورد تا ترتيب حفظ شده باشد.
و منظور از گذشتن از محل داخل شدن در رکن بعدى است ( مثل اينکه قبل از خواندن حمد به خيال اينکه آن را خوانده سوره را بخواند و قبل از رکوع متوجه اشتباه خود شود که گفتيم حمد را مى خواند و سوره را نيز دوباره مى خواند چون از محل تجاوز نکرده و به رکوع نرسيده ) و يا تجاوز محل اين است که عمل خاصى که بايد در محلى خاص انجام شود در آن محل انجام نشده باشد هرچند که برکن بعدى نرسيده باشد مثل اينکه ذکر رکوع را فراموش کرده و سر از رکوع برداشته باشد و يا ذکر سجده را فراموش کرده و سر از سجده برداشته باشد که دراين دو مثال هرچند که برکن بعدى وارد نشده مع ذلک از محل گذشته است چون نمى تواند دوباره به رکوع يا سجده برگردد.
بنابرآنچه گفته شد اگر مکلف رکوع را فراموش کند يعنى قبل از رفتن به رکوع به سجده برود و در سجده دوم يادش بيايد که رکوع نکرده و يا هر دو سجده را فراموش کند و در رکوع رکعت بعدى يادش بيايد نمازش باطل بخلاف جائيکه رکوع را فراموش کند و قبل از رسيدن به سجده اول متوجه شود و يا هر دو سجده را فراموش کند و قبل از رسيدن به رکوع رکعت بعدى يادش بيايد که در اينجا بايد برگردد و جزء فراموش را بياورد و اجزاء بعدى آن را اگر هم قبلا انجام داده اعاده کند.
و اگر رکوع را فراموش کند و بعد از داخل شدن در سجده اول بيادش بيايد احتياط آن است که برگردد و رکوع را و همچنين دو سجده را بياورد و بعد از تمام کردن نماز دوباره آن را اعاده کند.
و کسى که حمد و سوره را و يا تسبيحات اربعه را و يا بعضى از آن را و يا ترتيب بين حمد و سوره را فراموش کرده و قبل از رسيدن به حد رکوع يادش بيايد آن چه را فراموش کرده انجام مى دهد و اجزاء بعد از آن را هم که قبلا انجام داده بود بخاطر رعايت ترتيب اعاده مى کند.
و اگر قيام و يا طماءنينه در حال قرائت و يا در حال تسبيحات اربعه را فراموش کند و قبل از رکوع متوجه شود احتياط آن است که قرائت و يا تسبيحات را دوباره بياورد اما نه به قصد اين که جزء نماز است بلکه به قصد قربت مطلقه .
بله اگر جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء و اخفات در نماز ظهر و عصر را فراموش کرده باشد واجب نيست دوباره آن را بياورد هرچند که نزديک تر به احتياط تدارک آن است مخصوصا اگر در اثناء عمل متوجه اشتباه خود شود که در اين صورت سزاوار نيست احتياط ترک نشود بلکه جا دارد آن را به قصد قربت مطلقه بياورد.
و اگر برخاستن از رکوع و مستقيم ايستادن را فراموش کند و يا طماءنينه در حال ايستادن را از ياد ببرد و قبل از رسيدن به سجده متوجه شود در صورت فراموشى اصل قيام واجب با رعاتى طماءنينه بايستد و در صورت فراموشى طماءنينه بقصد احتياط و رجاء مى ايستد و عمل را صحيحا انجام ميدهد و نمازش را به آخر مى رساند.
و اگر ذکر در سجده و يا طماءنينه در آن را فراموش کند و يا گذاشتن يکى از هفت موضع را در حال گفتن ذکر فراموش کند بزمين بگذارد و قبل از سر برداشتن وخارج شدن از مسماى سجده بيادش ايد بايد ذکر را بطور صحيح يعنى در حالى که همه اعضاء هفت گانه بر زمين باشد بگويد لکن در غير نسيان ذکر يعنى در صورت نسيان طماءنينه و آن ديگرى ذکر را بقصد جزئيت نگويد بلکه بقصد قربت مطلقه بگويد و اگر بعد از سر برداشتن متوجه شود از محل تدارک گذشته نمازش صحيح است .
و اگر نشستن بعد از سجده اول را فراموش کند( و مقدار کمى سر را از سجده اول برداشته به سجده دوم برود) و يا طماءنينه در حال نشستن را فراموش کند و قبل از داخل شدن در مسماى سجده دوم متوجه اشتباه خود شود جلسه بعد از سجده اول را انجام مى دهد و دنباله اجزاء را مى آورد لکن در نسيان طماءنينه آن چه را مى آورد به نيت رجاء و احتياط بياورد.
و اگر بعد از داخل شدن در سجده دوم متوجه شود از آن جا که از محل تدارک گذشته نمازش را ادامه مى دهد و صحيح است .
و اگر يک سجده و يا تشهد و يا قسمتى از تشهد را فراموش کند و قبل از رسيدن به حد رکوع رکعت بعدى ( در صورتى که سجده رکعت آخر نباشد) و يا قبل از سلام در صورتى که سجده رکعت آخر و يا تشهد آخر نماز باشد بيادش بيايد آن چه را که فراموش کرده مى آورد و آن چه را هم که بعد از آن جزء قرار دارد اعاده مى کند و اگر يک سجده و يا تشهد از رکعت آخر را فراموش کرد و بعد از سلام متوجه اشتباه خود شود و پس اگر عملى مانند حدث که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى کند انجام داده که ديگر جائى براى برگشتن و تدارک مافات ندارد و تنها وظيفه اش اين است که ( اگر وضوء ندارد وضوء بگيرد) و آن سجده و تشهد را که فراموش کرده بود قضاء کند و دو سجده سهو نيز بجاى آورد و اگر هنوز عملى که عمدى و سهويش نماز را باطل مى کند انجام نداده متوجه اشتباه خود شود در خصوص فراموشى سجده احتياط آن است که آن را بدون نيت اداء و قضاء بياورد و سپس تشهد و سلام را احتياطا اعاده نموده و سجده سهو نيز احتياطا بجاى مى آورد و در خصوص فراموشى تشهد آن را بدون نيت اداء و قضاء مى آورد و سپس سلام داده و سجده سهو احتياطا انجام مى دهد هرچند که اقوى اين است که بعد از گفتن سلام محل تدارک گذشته است چه اينکه چيزى که موجب بطلان نماز است آورده باشد يا نه و بنابراين تنها وظيفه اش آن است که جزء فراموش شده را قضاء کند و دو سجده سهو بياورد.
و اگر کسى سلام نماز را فراموش کند و قبل از آنکه مبطلى چون حدث که عمدى و سهويش نماز را باطل مى کند از از سر بزند متوجه اشتباه خود شد آن را تدارک مى کند و اگر تدارک نکند نمازش باطل است و همين طور است همه اجزائى که گفتيم بايد در محل خودش تدارک شود ( به اين معنا که اگر جزء فراموش شده را در محل تدارک نکند نمازش باطل است ) .
اگر کسى رکعت اخيرنماز را مثلا فراموش کند و بعد از تشهد و قبل از سلام بيادش بيايد بايد برخيزد و آن را بياورد و اگر بعد از سلام و قبل از فعلى که سهويش نيز مبطل است باز برمى خيزدو آن رکعت را مى آورد و اگر بعد از چنان فعلى بيادش بيايد نمازش باطل است از نو نماز را مى خواند حال چه نماز چهار رکعتى باشد و چه غير آن آن جائى هم که بيش از يک رکعت را فراموش کرده همين حکم را دارد و همچنين نماز را از نو مى خواند در جائى که بعد از تشهد و قبل از سلام و يا قبل از تهشد و سلام متوجه شود که يک رکعت زيادى خوانده .
مساءله 4 - اگر قبل از رسيدن به حد رکوع يعنى در حال گفتن الله اکبر اگر مى گويد و يا قبل از خم شدن به طرف رکوع به طور اجمال يقين کند که يا دو سجده از رکعت قبل را فراموش کرده و يا حمد و سوره اين رکعت را اقوى اين است که اکتفاء کند به خواندن حمد و سوره و همچنين اگر اين علم اجمالى بعد از شروع در تکبير قنوت و يا در حال قنوت و يا بعد از قنوت برايش حاصل شود که اقوى اکتفاء به خواندن حمد و سوره است لکن ترک احتياط به اعاده نماز سزاوار نيست .
مساءله 5 - اگر بعد از فراغت از نماز يقين کند که دو سجده نياورده و شک کند در اينکه دو سجده از يک رکعت بوده تا نمازش بخاطر ترک رکن باطل باشد و يا از دو رکعت بوده تا نمازش صحيح باشد احتياط آن است که قضاء در سجده را بياورد و دو بار سجده سهو کرده و سپس نماز را اعاده کند و همچنين است در صورتى که اين علم اجمالى در بين نماز برايش حاصل گردد البته بعد از دخول در رکوع .
و اما اگر قبل از داخل شدن در رکوع حاصل شود چند صورت پيدا مى کند که اينجا مجال ذکر آن ها نيست .
مساءله 6 - اگر بعد از برخاستن براى رکعت سوم يقين کند که تشهد را نخوانده لکن شک کند آيا سجده اش را هم ترک کرده يا نه بعيد نيست بگوئيم جائز است تنها به نشستن و خواندن تشهد اکتفاء کند ولى نزديک تر به احتياط آن است که بعد از نماز دوباره نماز را اعاده کند.