شکیات نماز (آیت الله محمد فاضل لنکرانی (ره))

شکيّات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شکهائى است که نماز را باطل مى کند و به شش قسم آن نبايد اعتنا کرد و نه قسم ديگر آن صحيح است.

شکهاى مبطِل

مسأله 1192 :

شکهائى که نماز را باطل مى کند از اين قرار است:

اوّل: شک در شماره رکعتهاى نماز دو رکعتى مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شک در شماره رکعتهاى نماز مستحب دو رکعتى و بعضى نمازهاى احتياط، نماز را باطل نمى کند.

دوّم: شک در شماره رکعتهاى نماز سه رکعتى.

سوّم: آنکه در نماز چهار رکعتى شک کند که يک رکعت خوانده يا بيشتر.

چهارم: آنکه در نماز چهار رکعتى پيش از تمام شدن سجده دوّم شک کند که دو رکعت خوانده يا بيشتر (براى تفصيل اين مسأله به صورت چهارم شکهاى صحيح مراجعه شود).

پنجم: شک بين دو و پنج رکعت يا دو و بيشتر از پنج رکعت.

ششم: شک بين سه و شش رکعت يا سه و بيشتر از شش رکعت.

هفتم: شک در رکعتهاى نماز به صورتى که نداند چند رکعت خوانده است.

هشتم: شک بين چهار و شش رکعت يا چهار و بيشتر از شش رکعت چه پيش از تمام شدن سجده دوم باشد يا بعد از آن، ولى اگر بعد از سجده دوّم شک بين چهار و شش رکعت و چهار و بيشتر از شش براى او پيش آيد احتياط مستحب آن است که بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1193 :

اگر يکى از شکهاى باطل کننده براى انسان پيش آيد نمى تواند نماز را بهم بزند ولى اگر به قدرى فکر کند که شک پابرجا شود بهم زدن نماز مانعى

[201]

ندارد.

شکهايى که نبايد به آنها اعتنا کرد

مسأله 1194 :

شکهائى که نبايد به آنها اعتنا کرد از اين قرار است:

اوّل: شک در چيزى که محل بجا آوردن آن گذشته است.

دوّم: شک بعد از سلام.

سوّم: شک بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم: شک کثيرالشّک يعنى کسى که زياد شک مى کند.

پنجم: شک امام و مأموم.

ششم: شک در نماز مستحبّى.

1 ـ شک در چيزى که محل آن گذشته است

مسأله 1195 :

اگر در بين نماز شک کند که يکى از کارهاى واجب آن را انجام داده يا نه مثلاً شک کند که حمد را خوانده يا نه چنانچه مشغول کارى که بايد بعد از آن انجام دهد نشده باشد; بايد آنچه را که در انجام آن شک کرده بجا آورد، و اگر مشغول کارى که بايد بعد از آن انجام دهد شده، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1196 :

اگر در بين خواندن آيه اى شک کند که آيه پيش از آن را خوانده يا نه و يا وقتى آخر آيه را مى خواند شک کند که اول آن را خوانده يا نه بايد به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1197 :

اگر بعد از رکوع يا سجود شک کند که کارهاى واجب آن مانند ذکر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه بايد به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1198 :

اگر در حالى که به سجده مى رود شک کند که رکوع کرده يا نه يا شک کند که بعد از رکوع ايستاده يا نه به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1199 :

اگر در حال برخاستن شک کند که تشهد را به جا آورده يا نه، بايد به شک خود اعتنا نکند، ولى اگر شک کند که سجده را بجا آورده يا نه بايد برگردد و بجا آورد.

مسأله 1200 :

کسى که نشسته يا خوابيده نماز مى خواند اگر موقعى که حمد يا

[202]

تسبيحات مى خواند شک کند که سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد به شک خود اعتنا نکند و اگر پيش از آنکه مشغول حمد يا تسبيحات شود شک کند که سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد.

مسأله 1201 :

اگر شک کند که يکى از رکنهاى نماز را بجا آورده يا نه چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد مثلاً اگر پيش از خواندن تشهد شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد و چنانچه بعد يادش بيايد که آن را بجا آورده بوده ـ چون رکن زياد شده ـ نمازش باطل است.

مسأله 1202 :

اگر شک کند که رکنى را بجا آورده يا نه چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است شده نبايد به شک خود اعتنا کند مثلاً اگر مشغول تشهد است و شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد به شک خود اعتنا نکند و اگر يادش بيايد که آن رکن را بجا نياورده در صورتى که مشغول رکن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر پيش از رکوع رکعت بعد يادش بيايد که دو سجده را بجا نياورده بايد بجا آورد و اگر در رکوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.

مسأله 1203 :

اگر شک کند عملى را که رکن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد، مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شک کند که حمد را خوانده يا نه بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد که آن را بجا آورده بوده چون رکن زياد نشده نماز صحيح است.

مسأله 1204 :

اگر شک کند عملى را که رکن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است شده، بايد به شک خود اعتنا نکند; مثلاً موقعى که مشغول خواندن سوره است شک کند که حمد را خوانده يا نه بايد به شک خود اعتنا نکند و اگر بعد يادش بيايد که آن را بجا نياورده در صورتى که مشغول رکن بعد نشده بايد بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش صحيح است بنابراين اگر مثلاً در قنوت يادش بيايد که حمد را نخوانده بايد بخواند و اگر در رکوع يادش بيايد نماز او صحيح است، ولى واجب است دو سجده سهو براى حمد که نخوانده بجا آورد، و اگر واجبى که نخوانده تشهد يا سجده باشد قضاى آن را هم واجب است انجام دهد.

مسأله 1205 :

اگر شک کند که سلام نماز را گفته يا نه يا شک کند درست گفته يا نه چنانچه مشغول تعقيب نماز يا نماز ديگر شده يا مشغول انجام کارى شده که

[203]

نمازگزار را از حال نماز بيرون مى برد بايد به شک خود اعتنا نکند، و اگر پيش از اينها شک کند بايد سلام را بگويد اما اگر در صحيح گفتن سلام شک کند در هر صورت بايد به شک خود اعتنا ننمايد چه مشغول کار ديگر شده باشد يا نشده باشد.

2 ـ شک بعد از سلام

مسأله 1206 :

اگر بعد از سلام نماز شک کند که نمازش صحيح بوده يا نه; مثلاً شک کند رکوع کرده يا نه، يا بعد از سلام نماز چهار رکعتى شک کند که چهار رکعت خوانده يا پنج رکعت به شک خود اعتنا نکند، ولى اگر هردو طرف شک او باطل باشد مثلاً بعد از سلامِ نمازِ چهار رکعتى شک کند که سه رکعت خوانده يا پنج رکعت نمازش باطل است.

3 ـ شک بعد از وقت

مسأله 1207 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده يا نه يا گمان کند که نخوانده به شک خود اعتنا نکند، ولى اگر پيش از گذشتن وقت شک کند که نماز خوانده يا نه، يا گمان کند که نخوانده بايد آن نماز را بخواند بلکه اگر گمان هم کند که خوانده، بايد آن را بجا آورد.

مسأله 1208 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شک کند نماز را درست خوانده يا نه، بايد به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1209 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار رکعت نماز خوانده ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر بايد چهار رکعت نماز قضا به نيت نمازى که بر او واجب است (مافِى الذّمة) بخواند.

مسأله 1210 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند يک نماز خوانده ولى نداند سه رکعتى خوانده يا چهار رکعتى بايد قضاى نماز مغرب و عشاء را بخواند.

[204]

4 ـ کَثيرُالشّک «کسى که زياد شک مى کند»

مسأله 1211 :

اگر کسى در يک نماز سه مرتبه شک کند يا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شک کند کثيرالشک است، و چنانچه زياد شک کردن او از روى غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد بايد به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1212 :

کثيرالشک اگر در بجا آوردن چيزى شک کند چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمى کند بايد بنا بگذارد که آن را بجا آورده; مثلاً اگر شک کند که رکوع کرده يا نه بايد بنا بگذارد که رکوع کرده است و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل مى کند بايد بنا بگذارد که آن را انجام نداده; مثلاً اگر شک کند که يک رکوع کرده يا بيشتر، چون زيادشدن رکوع نماز را باطل مى کند بنا بگذارد که بيشتر از يک رکوع نکرده است.

مسأله 1213 :

کسى که در يک چيز نماز زياد شک مى کند چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شک کند بايد به دستور آن عمل نمايد; مثلاً کسى که زياد شک مى کند که سجده کرده يا نه اگر در بجا آوردن رکوع شک کند بايد به دستور آن رفتار نمايد يعنى اگر هنوز ايستاده، رکوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نکند.

مسأله 1214 :

کسى که در نماز مخصوصى مثلاً در نماز ظهر زياد شک مى کند اگر در نماز ديگر مثلاً در نماز عصر شک کند بايد به دستور شک رفتار نمايد.

مسأله 1215 :

کسى که وقتى در جاى مخصوصى نماز مى خواند زياد شک مى کند اگر در غير آن جا نماز بخواند و شکى براى او پيش آيد به دستور شک عمل نمايد.

مسأله 1216 :

اگر انسان شک کند که کثيرالشک شده يا نه به نحو شبهه موضوعيه بايد به دستور شک عمل نمايد. و کثيرالشک تا وقتى يقين نکند که به حال معمولى مردم برگشته بايد به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1217 :

کسى که زياد شک مى کند اگر شک کند رکنى را به جا آورده يا نه و اعتنا نکند بعد يادش بيايد که آن را بجا نياورده چنانچه مشغول رکن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر شک کند رکوع کرده يا نه و اعتنا نکند چنانچه پيش از سجده يادش بيايد که رکوع نکرده بايد رکوع کند و اگر در سجده يادش بيايد نمازش باطل است.

مسأله 1218 :

کسى که زياد شک مى کند اگر شک کند چيزى را که رکن نيست

[205]

بجا آورده يا نه و اعتنا نکند و بعد يادش بيايد که آن را به جا نياورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته بايد آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحيح است; مثلاً اگر شک کند که حمد را خوانده يا نه و اعتنا نکند چنانچه در قنوت يادش بيايد که حمد را نخوانده بايد بخواند و اگر در رکوع يادش بيايد نماز او صحيح است.

5 ـ شک امام و مأموم

مسأله 1219 :

اگر امام جماعت در شماره رکعتهاى نماز شک کند; مثلاً شک کند که سه رکعت خوانده يا چهار رکعت چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و به امام بفهماند که چهار رکعت خوانده است امام بايد نماز را تمام کند و خواندن نماز احتياط لازم نيست، و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد که چند رکعت خوانده است و مأموم در شماره رکعتهاى نماز شک کند بايد به شک خود اعتنا ننمايد.

6 ـ شک در نماز مستحبّى

مسأله 1220 :

اگر در شماره رکعتهاى نماز مستحبى شک کند چنانچه طرف بيشتر شک نماز را باطل مى کند بايد بنا را بر کمتر بگذارد; مثلاً اگر در نافله صبح شک کند که دو رکعت خوانده يا سه رکعت بايد بنا بگذارد که دو رکعت خوانده و اگر طرف بيشتر شک، نماز را باطل نمى کند مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده يا يک رکعت به هر طرف شک عمل کند نمازش صحيح است.

مسأله 1221 :

بنابر احتياط واجب کم شدن رکن، نماز نافله را باطل مى کند ولى زياد شدن رکن آن را باطل نمى کند، پس اگر يکى از کارهاى نافله را فراموش کند و موقعى يادش بيايد که مشغول رکن بعد از آن شده بايد آن کار را انجام دهد و دوباره آن رکن را بجا آورد; مثلاً اگر در بين رکوع يادش بيايد که سوره را نخوانده بايد برگردد و سوره را بخواند و دوباره به رکوع رود.

مسأله 1222 :

اگر در يکى از کارهاى نافله شک کند خواه رکن باشد يا غير رکن چنانچه محل آن نگذشته بايد بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1223 :

اگر در نماز مستحبى دو رکعتى گمانش به سه رکعت يا بيشتر

[206]

برود يا گمانش به دو رکعت يا کمتر برود بايد به همان گمان عمل کند مگر آنکه موجب بطلان باشد که در اين صورت گمان حکم شک را دارد مثلاً اگر گمانش به يک رکعت مى رود احتياطاً بايد يک رکعت ديگر بخواند.

مسأله 1224 :

اگر در نماز نافله کارى کند که براى آن سجده سهو واجب مى شود يا يک سجده يا تشهد را فراموش کند لازم نيست بعد از نماز سجده سهو يا قضاى سجده و تشهد را بجا آورد

مسأله 1225 :

اگر شک کند که نماز مستحبى را خوانده يا نه چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طيار وقت معين نداشته باشد بنا بگذارد که نخوانده است. و همچنين است اگر مثل نافله يوميه، وقت معين داشته باشد و پيش از گذشتن وقت آن شک کند که آن را بجا آورده يا نه ولى اگر بعد از گذشت وقت شک کند که خوانده است يا نه به شک خود اعتنا نکند.

شکهاى صحيح

مسأله 1226 :

در نُه صورت اگر در شماره رکعتهاى نماز چهار رکعتى شک کند بايد فکر نمايد پس اگر يقين يا گمان به يک طرف شک پيدا کرد بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام کند وگرنه به دستورهائى که گفته مى شود عمل نمايد و آن نه صورت از اين قرار است:

اوّل: آنکه بعد از سر برداشتن از سجده دوّم شک کند که دو رکعت خوانده يا سه رکعت که بايد بنا بگذارد سه رکعت خوانده و يک رکعت ديگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نشسته به دستورى که بعداً گفته مى شود بجا آورد.

دوّم: شک بين دو و چهار رکعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم که بايد بنا بگذارد که چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو رکعت نماز احتياط ايستاده بخواند.

سوّم: شک بين دو و سه و چهار رکعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم، که بايد بنا بگذارد که چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو رکعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو رکعت نماز احتياط نشسته بجا آورد، ولى اگر بعد از سجده اوّل يا پيش از سر برداشتن از سجده دوّم يکى از اين سه شک برايش پيش آيد

[207]

مى تواند نماز را رها کند و دوباره بخواند.

چهارم: شک بين چهار و پنج رکعت بعد از سربرداشتن از سجده دوّم، که بايد بنا بگذارد چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد ولى اگر بعد از سجده اول يا پيش از سر برداشتن از سجده دوّم اين شک براى او پيش آيد بنابر احتياط واجب بايد به دستورى که گفته شد عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

پنجم: شک بين سه و چهار رکعت، که در هر جاى نماز باشد بايد بنابر چهار رکعت بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز، يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نماز احتياط نشسته بجا آورد.

ششم: شک بين چهار و پنج رکعت در حال ايستاده، که بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نشسته بجا آورد.

هفتم: شک بين سه و پنج رکعت در حال ايستاده، که بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو رکعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد.

هشتم: شک بين سه و چهار و پنج رکعت در حال ايستاده، که بايد بنشيند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز، دو رکعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو رکعت نماز احتياط نشسته بجا آورد.

نهم: شک بين پنج و شش رکعت در حال ايستاده، که بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1227 :

اگر يکى از شکهاى صحيح براى انسان پيش آيد نبايد نماز را بشکند و چنانچه نماز را بشکند معصيت کرده است. پس اگر پيش از انجام کارى که نماز را باطل مى کند مثل روگرداندن از قبله نماز را از سر گيرد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام کارى که نماز را باطل مى کند مشغول نماز شود نماز دوّمش صحيح است.

مسأله 1228 :

اگر يکى از شکهائى که نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد چنانچه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد معصيت کرده است. پس اگر پيش از انجام کارى که نماز را باطل مى کند نماز را از سر گرفته باشد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام کارى که نماز را باطل

[208]

مى کند مشغول نماز شده نماز دومش صحيح است.

مسأله 1229 :

وقتى يکى از شکهاى صحيح براى انسان پيش آيد چنانچه گفته شد بايد فوراً فکر کند پس اگر چيزهائى که به واسطه آنها ممکن است يقين يا گمان به يک طرف شک پيدا شود براى او پيش نيايد شک او از بين نمى رود و چنانچه کمى بعد هم فکر کند اشکال ندارد; مثلاً اگر در سجده شک کند مى تواند تا بعد از سجده، فکر کردن را تأخير بيندازد.

مسأله 1230 :

اگر اول گمانش به يک طرف بيشتر باشد بعد دو طرف در نظر او مساوى شود بايد به دستور شک عمل نمايد و اگر اول دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى که وظيفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف ديگر برود بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام کند.

مسأله 1231 :

کسى که نمى داند گمانش به يک طرف بيشتر است يا هردو طرف در نظر او مساوى است بايد احتياط کند، و در هر مورد، احتياط به طور مخصوصى است که در کتابهاى مفصل فقهى گفته شده است.

مسأله 1232 :

اگر بعد از نماز بفهمد در بين نماز حال ترديدى داشته که مثلاً دو رکعت خوانده يا سه رکعت و بنا را بر سه گذاشته ولى نداند که اين بنا را روى گمانش به خواندن سه رکعت بوده يا از باب اين بوده که هردو طرف در نظر او مساوى بوده بايد به احتياط واجب نماز احتياط را بخواند.

مسأله 1233 :

اگر موقعى که تشهد مى خواند يا بعد از ايستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع يکى از شکهائى که اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتد صحيح مى باشد، براى او پيش آيد مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده يا سه رکعت بايد به دستور آن شک عمل کند، و بنابر احتياط واجب نمازش را هم دوباره بخواند.

مسأله 1234 :

اگر پيش از آنکه مشغول تشهّد شود يا در رکعتهائى که تشهد ندارد پيش از ايستادن شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع يکى از شکهائى که بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است برايش پيش آيد، نمازش باطل است.

مسأله 1235 :

اگر موقعى که ايستاده بين 3 و 4 يا بين 3 و 4 و 5 رکعت شک کند و يادش بيايد که دو سجده از رکعت پيش بجا نياورده نمازش باطل است.

[209]

مسأله 1236 :

اگر شک او از بين برود و شک ديگرى برايش پيش آيد مثلاً اول شک کند که دو رکعت خوانده يا سه رکعت بعد شک کند که سه رکعت خوانده يا چهار رکعت، بايد به دستور شک دوّم عمل نمايد.

مسأله 1237 :

اگر بعد از نماز شک کند که در نماز مثلاً بين دو و چهار رکعت شک کرده يا بين سه و چهار رکعت، احتياط واجب آن است که به دستور هردو عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1238 :

اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز شکى براى او پيش آمده ولى نداند که از شکهاى باطل بوده يا از شکهاى صحيح و اگر از شکهاى صحيح بوده کدام قسم آن بوده است، بنابر احتياط واجب بايد به دستور شکهائى که صحيح بوده و احتمال مى داده عمل کند و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1239 :

کسى که نشسته نماز مى خواند اگر شکى کند که بايد براى آن يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نشسته بخواند، بايد يک رکعت نشسته بجا آورد و اگر شکى کند که بايد براى آن، دو رکعت نماز احتياط ايستاده بخواند بايد دو رکعت نشسته بجا آورد.

مسأله 1240 :

کسى که ايستاده نماز مى خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود بايد مثل کسى که نماز را نشسته مى خواند و حکم آن در مسأله پيش گفته شده، نماز احتياط را بجا آورد.

مسأله 1241 :

کسى که نشسته نماز مى خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد بايد به وظيفه کسى که نماز را ايستاده مى خواند عمل کند.

نماز احتياط

مسأله 1242 :

کسى که نماز احتياط بر او واجب است بعد از سلام نماز بايد فوراً نيّت نماز احتياط کند و تکبير بگويد و حمد را بخواند و به رکوع رود و دو سجده نمايد پس اگر يک رکعت نماز احتياط بر او واجب است بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو رکعت نماز احتياط بر او واجب است بعد از دو سجده يک رکعت ديگر مثل رکعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.

مسأله 1243 :

نماز احتياط سوره و قنوت ندارد و بايد آن را آهسته بخواند و نيت آن را به زبان نياورد، و احتياط واجب آن است که بسم الله آن را هم آهسته بگويد.

[210]

مسأله 1244 :

اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد نمازى را که خوانده درست بوده لازم نيست نماز احتياط را بخواند و اگر در بين نماز احتياط بفهمد لازم نيست آن را تمام نمايد.

مسأله 1245 :

اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد که رکعتهاى نمازش کم بوده چنانچه کارى که نماز را باطل مى کند انجام نداده بايد آنچه را از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بى جا دو سجده سهو بجا آورد و اگر کارى که نماز را باطل مى کند انجام داده مثلاً پشت به قبله کرده بايد نماز را دوباره بجا آورد.

مسأله 1246 :

اگر بعد از نماز احتياط بفهمد کسرى نمازش به مقدار نماز احتياط بوده مثلاً در شک بين سه و چهار يک رکعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نمازش را سه رکعت خوانده نمازش صحيح است.

مسأله 1247 :

اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد کسرى نماز کمتر از نماز احتياط بوده مثلاً در شک بين دو و چهار دو رکعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه رکعت خوانده بنابر احتياط واجب اگر عملى منافى انجام نداده باشد بايد کسرى نماز را به نماز متصل نمايد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1248 :

اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد کسرى نمازش بيشتر از نماز احتياط بوده مثلاً در شک بين سه و چهار يک رکعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را دو رکعت خوانده چنانچه بعد از نماز احتياط کارى که نماز را باطل مى کند انجام داده مثلاً پشت به قبله کرده بايد نماز را دوباره بخواند و اگر کارى که نماز را باطل مى کند انجام نداده بايد دو رکعت کسرى نمازش را بجا آورد و اصل نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1249 :

اگر بين دو و سه و چهار شک کند و بعد از خواندن دو رکعت نماز احتياط ايستاده، يادش بيايد که نماز را دو رکعت خوانده لازم نيست دو رکعت نماز احتياط نشسته را بخواند.

مسأله 1250 :

اگر بين 3 و 4 شک کند و موقعى که دو رکعت نماز احتياط نشسته يا يک رکعت ايستاده را مى خواند يادش بيايد که سه رکعت خوانده بايد نماز احتياط را تمام کند و نمازش صحيح است.

مسأله 1251 :

اگر بين دو و سه و چهار شک کند و موقعى که دو رکعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند پيش از رکوع رکعت دوّم يادش بيايد که نمازش را سه

[211]

رکعت خوانده، بايد بنشيند و نماز احتياط را يک رکعتى تمام کند و بنابر احتياط واجب نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1252 :

اگر در بين نماز احتياط بفهمد کسرى نمازش بيشتر يا کمتر از نماز احتياط بوده چنانچه نتواند نماز احتياط را مطابق کسرى نمازش تمام کند بايد آن را رها کند و کسرى نماز را بجا آورد و بنابر احتياط واجب نماز را هم دوباره بخواند مثلاً در شک بين سه و چهار اگر موقعى که دو رکعت نماز احتياط نشسته را مى خواند يادش بيايد که نماز را دو رکعت خوانده چون نمى تواند دو رکعت نشسته را به جاى دو رکعت ايستاده حساب کند بايد نماز احتياط نشسته را رها کند و دو رکعت کسرى نمازش را بخواند و احتياطاً نماز را هم دوباره بجا آورد.

مسأله 1253 :

اگر شک کند نماز احتياط را که بر او واجب بوده بجا آورده يا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شک خود اعتنا نکند و اگر وقت دارد در صورتى که مشغول کار ديگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و کارى هم مثل روگرداندن از قبله که نماز را باطل مى کند انجام نداده بايد نماز احتياط را بخواند و اگر مشغول کار ديگرى شده يا کارى که نماز را باطل مى کند بجا آورده يا بين نماز و شک او زياد طول کشيده احتياط آن است که نماز احتياط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1254 :

اگر در نماز احتياط رکنى را زياد کند يا مثلاً به جاى يک رکعت دو رکعت بخواند نماز احتياط باطل مى شود و بعيد نيست که در اين حال تنها به اعاده اصل نماز اکتفا کند.

مسأله 1255 :

موقعى که مشغول نماز احتياط است اگر در يکى از کارهاى آن شک کند چنانچه محل آن نگذشته بايد بجا آورد و اگر محلش گذشته بايد به شک خود اعتنا نکند مثلاً اگر شک کند که حمد را خوانده يا نه چنانچه به رکوع نرفته بايد بخواند و اگر به رکوع رفته به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1256 :

اگر در شماره رکعتهاى نماز احتياط شک کند بايد بنا را بر بيشتر بگذارد ولى چنانچه طرفِ بيشترِ شک، نماز را باطل مى کند بايد نماز را از سر بخواند و خواندن نماز احتياط لازم نيست.

مسأله 1257 :

اگر در نماز احتياط چيزى که رکن نيست سهواً کم يا زياد شود اقوى اين است که سجده سهو ندارد.

مسأله 1258 :

اگر بعد از سلام نماز احتياط شک کند که يکى از اجزاء يا شرائط

[212]

آن را بجا آورده يا نه به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1259 :

اگر در نماز احتياط تشهد يا يک سجده را فراموش کند احتياط مستحب آن است که بعد از سلام آن را قضا نمايد.

مسأله 1260 :

اگر نماز احتياط و قضاى يک سجده يا قضاى يک تشهد يا دو سجده سهو بر او واجب شود بنابر اقوى بايد اول نماز احتياط را بجا آورد.

مسأله 1261 :

حکم گمان در رکعتهاى نماز حکم يقين است مثلاً اگر در نمـاز چهـار رکعتى انسان گمان دارد که نماز را چهار رکعت خوانده نبايد نماز احتياط بخواند و همينطور در غير رکعتها گمان معتبر است هر چند بهتر است به احتياط عمل کند.

مسأله 1262 :

حکم شک و سهو و گمان در نمازهاى واجب يوميه و نمازهاى واجب ديگر غير يوميه فرق ندارد مثلاً اگر در نماز آيات شک کند که يک رکعت خوانده يا دو رکعت چون شک او در نماز دو رکعتى است نمازش باطل مى شود.

سجده سهو

مسأله 1263 :

براى سه چيز بعد از سلام نماز، انسان بايد دو سجده سهو به دستورى که بعداً گفته مى شود بجا آورد:

اوّل: آنکه در بين نماز سهواً حرف بزند.

دوّم: آنکه يک سجده را فراموش کند.

سوّم: آنکه در نماز چهار رکعتى بعد از سجده دوم شک کند که چهار رکعت خوانده يا پنج رکعت، و در دو مورد ديگر هم احتياط واجب آن است که سجده سهو بجا آورد:

اوّل: در جائى که نبايد نماز را سلام دهد مثلاً در رکعت اول سهواً سلام بدهد.

دوّم: آنکه تشهد را فراموش کند.

مسأله 1264 :

اگر انسان اشتباهاً يا به خيال اينکه نمازش تمام شده حرف بزند بايد دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1265 :

براى حرفى که از آه کشيدن و سرفه پيدا مى شود سجده سهو واجب نيست ولى اگر مثلاً سهواً آخ يا آه بگويد بايد سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1266 :

اگر چيزى را که غلط خوانده دوباره به طور صحيح بخواند، براى

[213]

دوباره خواندنِ آن، سجده سهو واجب نيست.

مسأله 1267 :

اگر در نماز سهواً مدتى حرف بزند و تمام آنها يک مرتبه حساب شود دو سجده سهو بعد از سلام نماز براى تمام آنها کافى است.

مسأله 1268 :

اگر سهواً تسبيحات اربعه را نگويد يا بيشتر و يا کمتر از سه مرتبه بگويد احتياط مستحب آن است که بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1269 :

اگر در جائى که نبايد سلام نماز را بگويد سهواً بگويد: «السلام علينا وعلى عبادالله الصالحين» يا بگويد: «السلام عليکم ورحمة الله وبرکاته» بايد دو سجده سهو انجام دهد ولى اگر اشتباهاً مقدارى از اين دو سلام را بگويد يا بگويد: «السّلام عليک أيّها النّبى ورحمة الله وبرکاته» احتياط مستحب آن است که دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1270 :

اگر در جايى که نبايد سلام دهد اشتباهاً هرسه سلام را بگويد دو سجده سهو کافى است ولى احتياط متعدد گفتن است يعنى يک سجده سهو براى عموم آنها و براى هرکدام هم دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1271 :

اگر يک سجده يا تشهد را فراموش کند و پيش از رکوع رکعت بعد يادش بيايد بايد برگردد و آن را بجا آورد، و سجده سهو براى زيادى ها که انجام شده واجب نيست.

مسأله 1272 :

اگر در رکوع يا بعد از آن يادش بيايد که يک سجده يا تشهد را از رکعت پيش فراموش کرده بايد بعد از سلام نماز سجده يا تشهد را قضا نمايد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1273 :

اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نياورد معصيت کرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نياورد هروقت يادش آمد بايد فوراً انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1274 :

اگر شک دارد که سجده سهو بر او واجب شده يا نه، لازم نيست بجا آورد.

مسأله 1275 :

کسى که شک دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار تا اگر دو سجده بجا آورد کافى است.

مسأله 1276 :

اگر بداند يکى از دو سجده سهو را بجا نياورده بايد دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده کرده بايد دوباره سجده سهو بجا آورد.

[214]

دستور سجده سهو

مسأله 1277 :

دستور سجده سهو اين است که بعد از سلام نماز فوراً نيّت سجده سهو کند و پيشانى را به چيزى که سجده بر آن صحيح است بگذارد و بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَصَلَّى اللهُ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ يا بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» ولى بنابر احتياط بهتر است بگويد: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ السَّلامُ عَلَيْکَ أَيُّهَا النَّبىُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُه» و بعد بنشيند و دوباره به سجده رود و يکى از ذکرهائى را که گفته شد بگويد و بنشيند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.

قضاى سجده و تشهد فراموش شده

مسأله 1278 :

سجده و تشهدى را که انسان فراموش کرده و بعد از نماز، قضاى آن را بجا مى آورد بايد تمام شرائط نماز مانند پاک بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهاى ديگر را داشته باشد.

مسأله 1279 :

اگر سجده يا تشهد را چند دفعه فراموش کند مثلاً يک سجده از رکعت اول و يک سجده از رکعت دوم را فراموش نمايد بايد بعد از نماز، قضاى هردو را با سجده هاى سهوى که براى آنها لازم است بجا آورد، و لازم نيست معين کند که قضاى کدام يک آنها است که انجام مى دهد.

مسأله 1280 :

اگر يک سجده و تشهد را فراموش کند احتياط واجب آن است که هرکدام را اول فراموش کرده اول قضا نمايد و اگر نداند اول کدام يک فراموش شده بايد احتياطاً يک سجده و تشهد و بعد يک سجده ديگر بجا آورد و يا يک تشهد و يک سجده و بعد يک تشهد ديگر بجا آورد تا يقين کند سجده و تشهد را به ترتيبى که فراموش کرده قضا نموده است.

مسأله 1281 :

اگر به خيال اينکه اول سجده را فراموش کرده اول قضاى آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد يادش بيايد که اول تشهد را فراموش کرده، احتياط واجب آن است که دوباره سجده را قضا نمايد و نيز اگر به خيال اينکه اول تشهد را فراموش کرده اول قضاى آن را بجا آورد بعد از سجده يادش بيايد که اول سجده را فراموش کرده بنابر احتياط واجب بايد دوباره تشهد را بخواند.

مسأله 1282 :

اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد کارى کند که چنانچه

[215]

عمداً يا سهواً در نماز اتفاق بيفتد نماز باطل مى شود مثلاً پشت به قبله نمايد بايد قضاى سجده و تشهد را بجا آورد و احتياط واجب اعاده نماز است.

مسأله 1283 :

اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد که يک سجده از رکعت آخر را فراموش کرده بايد قضاى سجده اى را که فراموش کرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد، خواه کارى که نماز را باطل مى کند کرده باشد يا نکرده باشد، و اگر تشهّد رکعت آخر را فراموش کرده باشد بايد قضاى تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1284 :

اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد کارى کند که براى آن سجده سهو واجب مى شود مثل آنکه سهواً حرف بزند بايد سجده يا تشهد را قضا کند.

مسأله 1285 :

اگر نداند که سجده را فراموش کرده يا تشهد را، بايد هردو را قضا نمايد و هرکدام را اول بجا آورد اشکال ندارد.

مسأله 1286 :

اگر شک دارد که سجده يا تشهّد را فراموش کرده يا نه واجب نيست قضا نمايد.

مسأله 1287 :

اگر بداند سجده يا تشهد را فراموش کرده و شک کند که پيش از رکوع رکعت بعد بجا آورده يا نه احتياط واجب آن است که آن را قضا نمايد.

مسأله 1288 :

کسى که بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد اگر براى کار ديگرى هم سجده سهو بر او واجب شود بايد بعد از نماز، سجده يا تشهد را قضا نمايد بعد سجده سهو را بجا آورد.

مسأله 1289 :

اگر شک دارد که بعد از نماز، قضاى سجده يا تشهد فراموش شده را بجا آورده يا نه چنانچه وقت نماز نگذشته بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد.

کم و زياد کردن اجزاء و شرائط نماز

مسأله 1290 :

هرگاه چيزى از واجبات نماز را عمداً کم يا زياد کند اگرچه يک حرف آن باشد نماز باطل است.

مسأله 1291 :

اگر به واسطه ندانستن مسأله، چيزى از اجزاء نماز را کم يا زياد کند نماز باطل است چه آن جزء واجب، رکن باشد يا غير رکن.

مسأله 1292 :

اگر در بين نماز بفهمد وضو يا غسلش باطل بوده يا بدون وضو يا

[216]

غسل مشغول نماز شده بايد نماز را بهم بزند و دوباره با وضو يا غسل بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد بايد دوباره نماز را با وضو يا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 1293 :

اگر بعد از رسيدن به رکوع يادش بيايد که دو سجده از رکعت پيش را فراموش کرده نمازش باطل است و اگر پيش از رسيدن به رکوع يادش بيايد بايد برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخيزد و حمد و سوره يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام کند.

مسأله 1294 :

اگر پيش از گفتن: «السّلام علينا» و يا «السّلام عليکم» يادش بيايد که دو سجده رکعت آخر را بجا نياورده، بايد دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

مسأله 1295 :

اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد که يک رکعت يا بيشتر از آخر نماز نخوانده بايد مقدارى را که فراموش کرده بجا آورد.

مسأله 1296 :

اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد که يک رکعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه کارى انجام داده که اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى کند مثلاً پشت به قبله کرده نمازش باطل است و اگر کارى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى کند انجام نداده بايد فوراً مقدارى را که فراموش کرده بجا آورد.

مسأله 1297 :

هرگاه بعد از سلام نماز عملى انجام دهد که اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى کند مثلاً پشت به قبله نمايد و بعد يادش بيايد که دو سجده آخر را بجا نياورده نمازش باطل است، بلکه اگر پيش از انجام کارى که نماز را باطل مى کند يادش بيايد که دو سجده را که فراموش کرده بايد بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو براى سلامى که اول گفته است بنمايد و احتياط واجب آن است که نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1298 :

اگر بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده يا پشت به قبله يا به طرف راست يا به طرف چپ قبله بجا آورده بايد دوباره نماز را بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

[217]