وقت نماز صبح
مسأله 757 :
نزديک اذان صبح از طرف مشرق، سپيده‌اى رو به بالا حرکت مى‌کند
(143)
که آن را «فجر اوّل» مى‌گويند. هنگامى که آن سپيده پهن شد، «فجر دوم» و اوّل وقت نماز صبح است و آخر وقت نماز صبح هنگامى است که آفتاب بيرون مى‌آيد.
مسأله 758 :
در شب‌هاى مهتابى، اگر وقت طلوع صبح را به علم و يقين بداند، لازم نيست صبر کند تا سپيده صبح در افق ظاهر شود و بر روشنايى مهتاب غلبه کند و اگر وقت طلوع صبح را نداند، بايد صبر کند تا اطمينان به طلوع فجر پيدا کند و احتياط مستحب آن است که براى نماز صبح صبر کند تا سپيده صبح بر افق ظاهر شود، ولى براى روزه بايد از زمانى جلوتر ـ يعنى مطابق ساعت و به وقت شرعى ـ از انجام کارى که روزه را باطل مى‌کند، خوددارى نمايد.
وقت نماز ظهر و عصر
مسأله 759 :
اگر چوب يا چيزى مانند آن را که به آن شاخص مى‌گويند، به طور عمودى در زمين هموار فرو برند، هنگام صبح که خورشيد طلوع مى‌کند، سايه آن در سمت غرب مى‌افتد و هر چه آفتاب بالا مى‌آيد، اين سايه کم مى‌شود و در بيشتر شهرها، در اوّل ظهر شرعى به کمترين حدّ خود مى‌رسد و وقتى ظهر گذشت، سايه آن به طرف شرق برمى‌گردد و هر چه خورشيد رو به مغرب مى‌رود، سايه بيشتر به طرف شرق مى‌چرخد و بلندتر مى‌شود؛ بنابر اين وقتى سايه به کمترين حدّ خود رسيد و دو مرتبه رو به زياد شدن گذاشت، معلوم مى‌شود ظهر شرعى شده است؛ ولى در بعضى شهرها ـ مثل مکه ـ که گاهى هنگام ظهر سايه به کلّى از بين مى‌رود، بعد از آن که سايه دوباره پيدا شد، معلوم مى‌شود ظهر شده است.
مسأله 760 :
وقت نماز ظهر و عصر از اول ظهر شرعى آغاز مى‌شود و بنا بر احتياط واجب در هنگام غروب آفتاب به پايان مى‌رسد و اگر تا اين هنگام نماز ظهر و عصر را نخواند، در فاصله بين غروب آفتاب و مغرب شرعى بايد بدون نيّت ادا و قضا و به قصد ما فى الذمّه آنها را بجا آورد. هر کدام از نماز ظهر و عصر وقت مخصوص و وقت مشترکى دارند. وقت مخصوص نماز ظهر از اوّل ظهر تا وقتى است که از ظهر به اندازه
(144)
خواندن نماز ظهر بگذرد و وقت مخصوص نماز عصر هنگامى است که به اندازه خواندن نماز عصر، از وقت نماز ظهر و عصر باقى مانده باشد و ما بين وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترک نماز ظهر و نماز عصر است و اگر کسى عمدا نماز ظهر يا عصر را در وقت مخصوص ديگرى بخواند، بايد آن را اعاده کند.
مسأله 761 :
اگر پيش از خواندن نماز ظهر، سهوا مشغول نماز عصر شود و در بين نماز بفهمد که اشتباه کرده است، بايد نيّت را به نماز ظهر برگرداند، يعنى نيّت کند که «آنچه تا حال خوانده‌ام و آنچه اکنون مشغول خواندن آن هستم و آنچه بعد مى‌خوانم همه نماز ظهر باشد» و بعد از آن که نماز را تمام کرد، نماز عصر را بخواند و اگر پس از نماز بفهمد، آنچه خوانده ظهر واقع شده و بايد نماز عصر را بخواند.
مسأله 762 :
انسان مى‌تواند در روز جمعه به جاى نماز ظهر دو رکعت نماز جمعه بخواند، ولى احتياط مستحب آن است که اگر نماز جمعه خواند، نماز ظهر را نيز بخواند.
مسأله 763 :
احتياط واجب آن است که نماز جمعه را از هنگامى که عرفا آن را اوّل ظهر مى‌گويند تأخير نيندازد و اگر از اوائل ظهر تأخير افتاد، به جاى نماز جمعه نماز ظهر بخواند.
وقت نماز مغرب و عشاء
مسأله 764 :
مغرب هنگامى است که سرخى طرف مشرق که بعد از غروب آفتاب پيدا مى‌شود، از بين برود؛ ولى احتياط واجب آن است که نماز ظهر و عصر از غروب آفتاب تأخير نيفتد و نماز مغرب پيش از محو شدن سرخى طرف مشرق شروع نگردد.
مسأله 765 :
نماز مغرب و عشاء هر کدام وقت مخصوص و وقت مشترکى دارند. وقت مخصوص نماز مغرب از اوّل مغرب تا وقتى است که از مغرب به اندازه خواندن سه رکعت نماز بگذرد و وقت مخصوص نماز عشاء هنگامى است که به اندازه خواندن نماز عشاء، به نيمه شب مانده باشد و اگر کسى تا اين هنگام نماز مغرب را نخوانده باشد، احتياطا بايد اوّل نماز عشاء را بجا آورد و بعد از آن تا طلوع فجر نماز مغرب را به قصد
(145)
ما فى الذمّه بخواند و سپس بنا بر احتياط واجب نماز عشاء را نيز دوباره به قصد ما فى الذمّه بجا آورد و بين وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشاء، وقت مشترک نماز مغرب و عشاء است.
مسأله 766 :
اگر پيش از خواندن نماز مغرب، سهوا مشغول خواندن نماز عشاء شود و در بين نماز بفهمد که اشتباه کرده، چنانچه به رکوع رکعت چهارم نرفته باشد، بايد نيّت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام کند و بعد نماز عشاء را بخواند و اگر به رکوع رکعت چهارم رفته باشد، احتياطا بايد نماز را به قصد رجاء تمام کند سپس نماز مغرب را بخواند و بعد از آن نماز عشاء را احتياطا اعاده نمايد و اگر پس از نماز متوجّه شود، نماز عشاى او صحيح است و بايد نماز مغرب را بجا آورد.
مسأله 767 :
آخر وقت نماز عشاء نيمه شب است و احتياط واجب آن است که براى محاسبه نيمه شب در مورد نماز مغرب و عشاء و مانند آنها، شب را از اوّل غروب تا اذان صبح حساب کند(1) و براى نماز شب و مانند آن، تا اوّل آفتاب حساب نمايد.
مسأله 768 :
اگر از روى معصيت يا به واسطه عذرى نماز مغرب يا نماز عشاء را تا نصف شب نخواند، بنابر احتياط واجب بايد تا قبل از اذان صبح بدون اين که نيّت ادا و قضا کند آن را بجا آورد.
احکام وقت نماز
مسأله 769 :
انسان هنگامى مى‌تواند مشغول نماز شود که يقين يا اطمينان کند وقت آن فرا رسيده است يا دو مرد عادل از داخل شدن وقت خبر دهند.
مسأله 770 :
شخص نابينا و زندانى و مانند آنها، بنابر احتياط واجب تا وقتى که به فرا رسيدن وقت يقين پيدا کنند، نبايد مشغول نماز شوند؛ ولى اگر انسان به واسطه وجود موانعى مثل ابر، غبار و مانند آنها که در غالب افراد مانع از حصول يقين و اطمينان به دخول وقت مى‌شود، نتواند در اوّل وقت نماز به فرا رسيدن وقت يقين يا اطمينان پيدا
-----------------
1 ـ تقريبا يازده ساعت و يک ربع بعد از ظهر شرعى، آخر وقت نماز مغرب و عشاء است.
(146)
کند، چنانچه گمان داشته باشد که وقت فرا رسيده، مى‌تواند مشغول نماز شود.
مسأله 771 :
اگر براى شخص ثابت شود که وقت نماز شده و مشغول نماز شود و در بين نماز بفهمد که هنوز وقت فرا نرسيده و يا بعد از نماز بفهمد که تمام نماز را پيش از وقت خوانده، نماز او باطل است؛ ولى اگر در بين نماز يا بعد از آن بفهمد که در بين نماز وقت داخل شده، نماز او صحيح است.
مسأله 772 :
اگر انسان متوجه نباشد که بايد پس از ثابت شدن دخول وقت، مشغول نماز شود و بدون آن که دخول وقت براى او ثابت شود، نماز بخواند، چنانچه بعد از نماز بفهمد که تمام نماز را در وقت آن خوانده، نماز او صحيح است و اگر بفهمد تمام نماز را پيش از وقت آن خوانده يا بفهمد که در بين نماز وقت داخل شده است، نماز او باطل است.
مسأله 773 :
اگر اطمينان کند وقت نماز فرا رسيده و مشغول نماز شود و در بين نماز شک کند که وقت داخل شده يا نه، نماز او صحيح نيست؛ ولى اگر در بين نماز اطمينان داشته باشد که وقت فرا رسيده و شک کند که آنچه از نماز خوانده در وقت بوده يا نه، نماز او صحيح است.
مسأله 774 :
اگر وقت نماز به قدرى تنگ باشد که به واسطه بجا آوردن بعضى از اعمال مستحب نماز، مقدارى از آن بعد از وقت خوانده شود، بايد آن اعمال مستحب را بجا نياورد؛ مثلاً اگر به واسطه خواندن قنوت مقدارى از نماز بعد از وقت خوانده شود، نبايد قنوت را بخواند.
مسأله 775 :
کسى که به اندازه خواندن يک رکعت نماز وقت دارد، بايد نماز را به نيّت ادا بخواند، ولى نبايد عمدا نماز را تا اين وقت تأخير بيندازد.
مسأله 776 :
کسى که مسافر نيست اگر تا غروب آفتاب به اندازه خواندن پنج رکعت نماز وقت داشته باشد، بايد هر دو نماز ظهر و عصر را بخواند و اگر به اندازه پنج رکعت وقت نداشته باشد، بايد احتياطا يک نماز چهار رکعتى به قصد ادا و به نيّت ما فى الذمّه (بدون قصد ظهر و عصر) بخواند و پس از آن يک نماز چهار رکعتى ديگر بدون قصد ادا و قضا و به نيّت ما فى الذمّه بجا آورد و اگر تا مغرب به اندازه خواندن پنج رکعت نماز وقت
(147)
داشته باشد، بايد هر دو نماز ظهر و عصر را احتياطا بدون قصد ادا و قضا بخواند و اگر به اندازه پنج رکعت وقت نداشته باشد، بايد نماز عصر را احتياطا بدون نيّت ادا و قضا بخواند و سپس نماز ظهر را قضا کند و اگر تا نيمه شب به اندازه خواندن پنج رکعت نماز وقت داشته باشد، بايد نماز مغرب و عشاء را بخواند و اگر کمتر وقت داشته باشد، بايد نماز عشاء را به نيّت ادا خوانده و بعد نماز مغرب را بخواند و احتياط واجب اين است که نيّت ادا و قضا ننمايد و سپس نماز عشاء را احتياطا بدون نيّت ادا و قضا اعاده نمايد.
مسأله 777 :
اگر مسافر تا غروب آفتاب به اندازه خواندن سه رکعت نماز وقت داشته باشد، بايد نماز ظهر و عصر را بخواند و اگر کمتر وقت داشته باشد، بايد احتياطا يک نماز دو رکعتى به قصد ادا و به نيّت ما فى الذمّه (بدون قصد ظهر و عصر) بخواند و پس از آن يک نماز دو رکعتى ديگر بدون قصد ادا و قضا و به نيّت ما فى الذمّه بجا آورد و اگر تا مغرب به اندازه خواندن سه رکعت نماز وقت داشته باشد، بايد هر دو نماز ظهر و عصر را احتياطا بدون قصد ادا و قضا بخواند و اگر به اندازه سه رکعت وقت نداشته باشد، بايد نماز عصر را احتياطا بدون نيّت ادا و قضا بخواند و سپس نماز ظهر را قضا کند و اگر تا نيمه شب به اندازه خواندن چهار رکعت نماز وقت داشته باشد، بايد نماز مغرب و عشاء را بخواند و اگر کمتر وقت داشته باشد، بايد فقط نماز عشاء را بخواند و بعد نماز مغرب را احتياطا بدون نيّت ادا و قضا بجا آورد و سپس احتياطا نماز عشاء را نيز بدون نيّت ادا و قضا اعاده کند و چنانچه بعد از خواندن نماز عشاء معلوم شود که به مقدار يک رکعت يا بيشتر وقت به نيمه شب باقى مانده است، بايد فورا نماز مغرب را به نيّت ادا بخواند ـ اگرچه احتياط مستحب اين است که آن را به قصد ما فى الذمّه بجا آورد ـ و سپس بنابر احتياط واجب نماز عشاء را بدون نيت ادا و قضا، اعاده نمايد.
مسأله 778 :
مستحب است انسان نماز را در اوّل وقت آن بخواند و درباره آن سفارش بسيارى شده است و هر چه به اوّل وقت نزديک‌تر باشد بهتر است، مگر آن که تأخير آن از جهتى بهتر باشد، مثل اين که مقدارى صبر کند تا نماز را به جماعت بخواند.
مسأله 779 :
هرگاه انسان عذرى داشته باشد که اگر بخواهد در اوّل وقت نماز
(148)
بخواند، ناچار باشد با تيمّم نماز بخواند و يا اين که لباس او نجس باشد و يا عذر ديگرى داشته باشد، چنانچه بداند يا گمان داشته باشد که عذر او تا آخر وقت برطرف خواهد شد، نمى‌تواند در اوّل وقت نماز بخواند، بلکه بايد صبر کند تا عذرش برطرف شود و چنانچه عذر او برطرف نشود، در آخر وقت نماز بخواند و لازم نيست به قدرى صبر کند که فقط بتواند کارهاى واجب نماز را انجام دهد، بلکه اگر براى مستحبات نماز، مانند اذان، اقامه و قنوت نيز وقت داشته باشد، مى‌تواند نماز را با آن مستحبات بجا آورد.
مسأله 780 :
کسى که مسائل نماز و شکيات و سهويات را نمى‌داند و احتمال مى‌دهد که يکى از آنها در نماز پيش آيد، بايد براى ياد گرفتن آنها نماز را از اوّل وقت تأخير بيندازد؛ ولى اگر اطمينان داشته باشد که نماز را به نحو صحيح تمام مى‌کند، مى‌تواند در اوّل وقت مشغول نماز شود؛ پس اگر در نماز مسأله‌اى که حکم آن را نمى‌داند پيش نيايد، نماز او صحيح است و اگر مسأله‌اى که حکم آن را نمى‌داند پيش آيد، مى‌تواند به احتمالى که در نظرش صحيح‌تر است عمل نمايد و نماز را تمام کند، ولى بعد از نماز بايد مسأله را بپرسد و اگر نماز او باطل بوده، دوباره آن را بخواند.
مسأله 781 :
اگر وقت نماز وسعت داشته باشد و طلبکار نيز طلب خود را مطالبه کند، در صورتى که ممکن باشد بايد اوّل قرض خود را بدهد و بعد نماز بخواند و همچنين اگر کار واجب ديگرى که بايد آن را فورا بجا آورد پيش آيد ـ مثلاً ببيند مسجد نجس است ـ بايد اوّل آن کار را انجام دهد ـ مثلاً مسجد را تطهير کند ـ و بعد نماز بخواند و چنانچه اوّل نماز بخواند، معصيت کرده و صحّت نماز او خالى از اشکال نيست.
نمازهايى که بايد به ترتيب خوانده شوند
مسأله 782 :
بايد نماز عصر را بعد از نماز ظهر و نماز عشاء را بعد از نماز مغرب بخوانند و اگر عمدا نماز عصر را پيش از نماز ظهر و نماز عشاء را پيش از نماز مغرب بخوانند، باطل است.
مسأله 783 :
اگر به نيّت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بين نماز به خاطر آورد که
(149)
نماز ظهر را خوانده است، نمى‌تواند نيّت را به نماز عصر برگرداند، بلکه بايد آن نماز را رها کند و نماز عصر را بخواند. حکم نماز مغرب و عشاء نيز به همين ترتيب است.
مسأله 784 :
اگر در بين نماز عصر يقين کند که نماز ظهر را نخوانده است و نيّت را به نماز ظهر برگرداند و بعد به خاطر آورد که نماز ظهر را خوانده بوده، بنابر احتياط واجب بايد نيّت را به نماز عصر برگرداند و پس از اتمام نماز آن را دوباره بجا آورد.
مسأله 785 :
اگر در بين نماز عصر شک کند که نماز ظهر را خوانده يا نه، بايد نيّت را به نماز ظهر برگرداند، ولى اگر وقت به قدرى کم باشد که بعد از تمام شدن نماز، کمتر از يک رکعت به پايان وقت باقى بماند، بايد به نيّت نماز عصر، نماز را تمام کند و سپس نماز ظهر را قضا کند.
مسأله 786 :
اگر در نماز عشاء پيش از رکوع رکعت چهارم شک کند که نماز مغرب را خوانده يا نه، چنانچه وقت به قدرى کم باشد که بعد از تمام شدن نماز، نيمه شب شود، بايد به نيّت عشاء نماز را تمام کند و سپس به قصد ما فى الذمّه نماز مغرب را بجا آورد و احتياطا نماز عشاء را نيز به قصد ما فى الذمّه اعاده کند و اگر بيشتر وقت داشته باشد، بايد نيّت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را در سه رکعت تمام کند و بعد نماز عشاء را بخواند.
مسأله 787 :
اگر در نماز عشاء بعد از رسيدن به رکوع رکعت چهارم شک کند که نماز مغرب را خوانده يا نه، بايد نماز را تمام کند و بعد نماز مغرب را بخواند و پس از آن نماز عشاء را احتياطا اعاده کند.
مسأله 788 :
اگر انسان نمازى را که خوانده احتياطا دوباره بخواند و در بين نماز به خاطر آورد که نمازى را که بايد پيش از آن بخواند نخوانده است، نمى‌تواند نيّت را به آن نماز برگرداند، مثلاً اگر هنگامى که نماز عصر را احتياطا مى‌خواند به خاطر آورد که نماز ظهر را نخوانده است، نمى‌تواند نيّت را به نماز ظهر برگرداند.
مسأله 789 :
برگرداندن نيّت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب جايز نيست.
(150)
مسأله 790 :
اگر وقت نماز ادا وسعت داشته باشد، مى‌تواند در بين نماز نيّت را به نماز قضا برگرداند، ولى بايد برگرداندن نيّت به نماز قضا ممکن باشد، مثلاً اگر مشغول نماز ظهر است، در صورتى مى‌تواند نيّت را به قضاى صبح برگرداند که داخل رکوع رکعت سوم نشده باشد.