واجبات نماز (آیت الله حسین مظاهری)

واجبات نماز

واجبات نماز يازده مورد است:

1 - نيت.

2 - قيام، يعنى ايستادن.

3 - تکبيرة الاحرام يعنى گفتن اللَّه اکبر در اوّل نماز.

4 - قرائت.

5 - قيام متّصل به رکوع.

6 - رکوع.

7 - سجود.

8 - تشهّد.

9 - سلام.

10 - ترتيب.

11 - موالات، يعنى پى در پى بودن اجزاى نماز.

مسأله :

بعضى از واجبات نماز رکن است يعنى اگر انسان آنها را بجا نياورد، يا در نماز اضافه کند عمداً باشد يا سهواً يا جهلاً، نماز باطل مى‌شود، و بعضى ديگر رکن نيست يعنى اگر عمداً کم يا زياد شود نماز باطل مى‌شود و چنانچه اشتباهاً يا جهلاً کم يا زيادگردد نماز باطل نمى‌شود.

ارکان نماز پنج مورد است:

اوّل: نيت.

دوّم: تکبيرة الاحرام.

سوّم: قيام متّصل به رکوع يعنى ايستادن پيش از رکوع.

چهارم: رکوع.

پنجم: دو سجده.

مسأله :

کم شدن رکن در نمازهاى مستحبّى نماز را باطل مى‌کند ولى زياد شدن آن در نمازهاى مستحبّى نماز را باطل نمى‌کند مثلاً اگر قنوت نماز وتر را فراموش کند و به رکوع رود، مى‌تواند برگردد و قنوت را بجا آورد و دوباره رکوع کند.

1 - نيّت

مسأله :

نيّت يعنى توجّه به عمل براى انجام فرمان خداوند عالم، و لازم نيست نيّت را از قلب خود بگذراند يا به زبان بگويد و همين مقدار که توجّه داشته باشد که نماز مى‌خواند براى خدا، کفايت مى‌کند.

مسأله :

اگر در نماز ظهر يا عصر نيّت کند که چهار رکعت نماز مى‌خوانم و معيّن نکند ظهر است يا عصر، نماز او صحيح است و اگر ظهر را نخوانده، ظهر و الّا عصر حساب مى‌شود ولى اگر کسى که مثلاً قضاى نماز ظهر بر او واجب است، بخواهد در وقت نماز ظهر نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند، بايد نمازى را که مى‌خواند در نيّت معيّن کند.

مسأله :

انسان بايد از اوّل تا آخر نماز به نيّت خود باقى باشد، پس اگر در بين نماز به طورى غافل شود که اگر بپرسند چه مى‌کنى، نداند چه بگويد نمازش باطل است.

مسأله :

انسان بايد فقط براى انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس کسى که ريا کند يعنى براى نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط براى مردم باشد يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.

مسأله :

اگر قسمتى از نماز را هم براى غير خدا بجا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت واجب باشد مثل حمد و سوره و چه مستحب مانند قنوت، بلکه اگر تمام نماز را براى خدا بجا آورد ولى براى نشان دادن به مردم در جاى مخصوصى مثل مسجد، يا در وقت مخصوصى مثل اوّل وقت، يا به طرز مخصوصى مثلاً با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.

2 - تکبيرة الاحرام

مسأله :

گفتن اللَّه اکبر در اوّل هر نماز، واجب و رکن است و بايد حروف »اللَّه« و حروف »اکبر« و دو کلمه »اللَّه اکبر« را پشت سر هم بگويد.

مسأله :

مستحب است بعد از تکبيرة الاحرام بگويد:

»يا مُحْسِنُ قَد أَتاکَ الْمُسيئُ وَ قَدْ أَمَرْتَ الُْمحْسِنَ أَنْ يَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسىءِ أَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسيئُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبيحِ ما تَعْلَمُ مِنّى«

»اى خدايى که به بندگان احسان مى‌کنى بنده گنهکار به در خانه تو آمده و تو امر کرده‌اى که نيکوکار از گنهکار بگذرد، تو نيکوکارى و من گنهکار به حقّ محمّد و آل محمّد6 رحمت خود را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از بديهايى که مى‌دانى از من سر زده بگذر«.

مسأله :

مستحب است موقع گفتن تکبير اوّل نماز و تکبيرهاى بين نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد.

مسأله :

اگر شک کند که تکبيرة الاحرام را گفته يا نه، چنانچه مشغول خواندن چيزى شده به شک خود اعتنانکند، و اگر چيزى نخوانده بايد تکبير را بگويد.

مسأله :

اگر بعد از گفتن تکبيرة الاحرام شک کند که آن را صحيح گفته يا نه، بايد به شک خود اعتنا نکند.

3 - قيام

مسأله :

قيام در موقع گفتن تکبيرة الاحرام و خواندن حمد و سوره و بعد از رکوع و در حال خواندن تسبيحات واجب است و اگر عمداً کسى آن را نياورد نمازش باطل است.

مسأله :

موقعى که ايستاده است بايد بدن را حرکت ندهد و به طرفى خم نشود و بجايى تکيه نکند ولى اگر از روى ناچارى باشد يا در حال خم شدن براى رکوع پاها را حرکت دهد اشکال ندارد.

مسأله :

اگر موقعى که ايستاده از روى فراموشى يا جهل بدن را حرکت دهد يا به طرفى خم شود يا به جايى تکيه کند اشکال ندارد.

مسأله :

لازم نيست سنگينى بدن روى هر دو پا باشد بلکه اگر روى يک پا هم بايستد اشکال ندارد.

مسأله :

کسى که مى‌تواند درست بايستد، اگر پاها را خيلى گشاد بگذارد که به حال ايستادن معمولى نباشد نمازش باطل است.

مسأله :

اگر در بين نماز از ايستادن عاجز شود بايد بنشيند و اگر از نشستن هم عاجز شود بايد بخوابد.

مسأله :

تا انسان مى‌تواند ايستاده نماز بخواند، نبايد بنشيند مثلاً کسى که در موقع ايستادن بدنش حرکت مى‌کند يا مجبور است به چيزى تکيه دهد، يا بدنش را کج کند يا خم شود يا پاها را بيشتر از معمول گشاد بگذارد، بايد به هر طور که مى‌تواند ايستاده نماز بخواند ولى اگر به هيچ قسم حتّى مثل حال رکوع هم نتواند بايستد، بايد راست بنشيند و نشسته نماز بخواند.

مسأله :

تا انسان مى‌تواند بنشيند نبايد خوابيده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشيند، بايد هر طورى که مى‌تواند بنشيند و اگر به هيچ قسم نمى‌تواند بنشيند، بايد به پهلوى راست رو به قبله بخوابد و اگر نمى‌تواند به پهلوى چپ و اگر آن هم ممکن نيست به پشت بخوابد به طورى که کف پاهاى او رو به قبله باشد.

مسأله :

کسى که نشسته نماز مى‌خواند اگر در بين نماز بتواند بايستد بايد مقدارى را که مى‌تواند ايستاده بخواند. مثلاً اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بايستد و رکوع را ايستاده بجا آورد بايد بايستد و از حال ايستاده به رکوع رود.

مسأله :

کسى که خوابيده نماز مى‌خواند، اگر در بين نماز بتواند بنشيند بايد مقدارى را که مى‌تواند، نشسته بخواند، و نيز اگر مى‌تواند بايستد، بايد مقدارى را که مى‌تواند، ايستاده بخواند.

مسأله :

کسى که مى‌تواند بايستد اگر بترسد که به واسطه ايستادن مريض شود يا ضررى به او برسد مى‌تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد مى‌تواند خوابيده نماز بخواند.

مسأله :

اگر انسان احتمال بدهد که تاآخر وقت بتواند ايستاده نماز بخواند نمى‌تواند اوّل وقت نماز را نشسته بخواند.

مسأله :

مستحب است در حال ايستادن بدن را راست نگه دارد، شانه‌ها را پايين بيندازد، دستها را روى رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، جاى سجده را نگاه کند، سنگينى بدن را به طور مساوى روى دو پا بيندازد با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پيش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا يک وجب فاصله دهد و اگر زن است پاها را به هم بچسباند، و سر و دستها و پاها را حرکت ندهد.

4 - قرائت

مسأله :

در رکعت اوّل و دوّم نمازهاى واجب يوميه، انسان بايد اوّل حمد و بعد از آن يک سوره تمام بخواند.

مسأله :

اگر وقت نماز تنگ باشد يا انسان ناچار شود که سوره را نخواند مثلاً بترسد که اگر سوره را بخواند دزد يا درنده يا چيز ديگرى به او صدمه بزند، نبايد سوره را بخواند ولى اگر در کارى عجله داشته باشد نمى‌تواند سوره را نخواند.

مسأله :

اگر عمداً سوره را پيش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباهاً سوره را پيش از حمد بخواند و در بين آن يادش بيايد، بايد سوره را رها کند و بعد از خواندن حمد سوره را از اوّل بخواند.

مسأله :

اگر حمد و سوره يا يکى از آنها را فراموش کند و بعد از رسيدن به رکوع بفهمد نمازش صحيح است.

مسأله :

اگر پيش از آنکه براى رکوع خم شود بفهمد که حمد و سوره را نخوانده بايد بخواند و نيز اگر خم شود و پيش از آنکه به رکوع برسد بفهمد آنها را نخوانده بايد بايستد و بخواند.

مسأله :

اگر در نماز يکى از چهار سوره‌اى را که سجده واجب دارد عمداً بخواند نمازش باطل است.

مسأله :

اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره‌اى شود که سجده واجب دارد، چنانچه پيش از رسيدن به آيه سجده بفهمد بايد آن سوره را رها کند و سوره ديگرى بخواند و اگر بعد از خواندن آيه سجده بفهمد بايد در بين نماز با اشاره سجده آن را بجا آورده و به همان سوره که خوانده اکتفا نمايد.

مسأله :

اگر در نماز آيه‌سجده را بشنود و با اشاره سجده کند نمازش صحيح‌است.

مسأله :

در نماز مستحبّى خواندن سوره لازم نيست، گرچه آن نماز به واسطه نذر کردن واجب شده باشد، ولى در بعضى از نمازهاى مستحبّى مثل نماز وحشت که سوره مخصوصى دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار کرده باشد، بايد همان سوره را بخواند.

مسأله :

در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در رکعت اوّل بعد از حمد، سوره‌جمعه و در رکعت‌دوّم بعد از حمد، سوره‌منافقين‌را بخواند.

مسأله :

اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره توحيد يا کافرون شود، نمى‌تواند آن را رها کند و سوره ديگر بخواند.

مسأله :

اگر در نماز، غير سوره توحيد و کافرون سوره ديگرى بخواند، تا به نصف نرسيده مى‌تواند رها کند و سوره ديگر بخواند.

مسأله :

اگر مقدارى از سوره را فراموش کند يا از روى ناچارى، مثلاً به واسطه تنگى وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام نمايد مى‌تواند آن سوره را رها کند و سوره ديگر بخواند گرچه از نصف گذشته باشد يا سوره‌اى را که مى‌خواند توحيد يا کافرون باشد.

مسأله :

بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند ولى اگر بعضى از حروف آن بلند يا آهسته شود مانعى ندارد.

مسأله :

زن مى‌تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند ولى اگر نامحرم صدايش را بشنود در صورتى که مفسده داشته باشد بايد آهسته بخواند ولى اگر بلند خواند نمازش صحيح است.

مسأله :

بر مرد و زن واجب است که در رکعت سوّم و چهارم نماز حمد يا تسبيحات را آهسته بخوانند.

مسأله :

اگر در رکعت سوّم و چهارم حمد بخواند بايد بسم اللَّه آن را هم آهسته بگويد.

مسأله :

ذکر رکوع و سجده و تشهّد و سلام و قنوت را در همه نمازها مرد و زن مى‌توانند بلند يا آهسته بخوانند.

مسأله :

اگر در جايى که بايد نماز را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند يا در جايى که بايد آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد صحيح است و اگر در بين خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه کرده لازم نيست مقدارى را که خوانده دوباره بخواند.

مسأله :

اگر کسى در خواندن نماز بيشتر از معمول صدايش را بلند کند، مثل اينکه آن را با فرياد بخواند نمازش باطل است.

مسأله :

در رکعت سوّم و چهارم نماز مى‌تواند فقط يک حمد بخواند يا يک مرتبه بگويد:

»سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ للَّهِِ وَ لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ‌اَکْبَرُ«.

و بهتر آن است که سه مرتبه بگويد و مى‌تواند در يک رکعت حمد و در رکعت ديگر تسبيحات بگويد و بهتر است در هر دو رکعت تسبيحات بخواند.

مسأله :

اگر در دو رکعت اوّل نماز به خيال اينکه دو رکعت آخر است تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از رکوع بفهمد بايد حمد و سوره را بخواند و اگر در رکوع بفهمد نمازش صحيح است.

مسأله :

اگر در دو رکعت آخر نماز به خيال اينکه در دو رکعت اوّل است حمد بخواند يا در دو رکعت اوّل نماز با اينکه خيال مى‌کرده در دو رکعت آخر است حمد بخواند، چه پيش از رکوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحيح است.

مسأله :

اگر در رکعت سوّم يا چهارم مى‌خواست حمد بخواند تسبيحات به زبانش آمد يا مى‌خواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد و يا عادتش خواندن‌چيزى بوده که به زبانش‌آمده همان را تمام‌کند و نمازش‌صحيح است.

مسأله :

در رکعت سوّم و چهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار کند مثلاً بگويد:

»اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبّى وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ«.

يا بگويد:

»اَللَّهُمَ اغْفِرلى«.

مسأله :

مستحب است در رکعت اوّل، پيش از خواندن حمد بگويد:

»أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ«.

و در رکعت اوّل و دوّم نماز ظهر و عصر »بِسْمِ اللَّهِ« را بلند بگويد و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف کند يعنى آن را به آيه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره به معناى آيه توجّه داشته باشد و اگر نماز را به جماعت مى‌خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادى مى‌خواند، بعد از آنکه حمد خودش تمام شد بگويد:

»اَلْحَمْدُ للَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ«.

و بعد از خواندن سوره توحيد، يک يا دو يا سه مرتبه بگويد:

»کَذلِکَ اللَّهُ رَبّى«.

و يا بگويد:

»کَذلِکَ اللَّهُ رَبُّنا«.

و بعد از خواندن سوره کمى صبر کند بعد تکبير پيش از رکوع را بگويد يا قنوت را بخواند.

مسأله :

مستحب است در تمام نمازها در رکعت اوّل، سوره قدر و در رکعت دوم، سوره توحيد را بخواند.

مسأله :

مکروه است انسان در تمام نمازهاى يک شبانه روز سوره توحيد رانخواند.

مسأله :

خواندن سوره توحيد به يک نفس مکروه است.

مسأله :

سوره‌اى را که در رکعت اوّل خوانده، مکروه است در رکعت دوّم بخواند ولى اگر سوره توحيد را در هر دو رکعت بخواند مکروه نيست.

5 - قيام متّصل به رکوع

مسأله :

بايد ايستادن نمازگزار و رکوع او متّصل به هم باشد و اين را قيام متّصل به رکوع مى‌گويند و آن يک امر قهرى است، و گفتنى يا بجا آوردنى بلکه متوقف بر نيّت هم نيست، و آن رکن است که اگر عمداً يا سهواً يا جهلاً بجا آورده نشود، نماز باطل است.

مسأله :

اگر رکوع را فراموش کند و بعد از قرائت بنشيند و يادش بيايد که رکوع نکرده، بايد بايستد و به رکوع رود و اگر بدون اينکه بايستد به حال خميدگى به رکوع برگردد، چون قيام متّصل به رکوع بجا نياورده، نماز او باطل است.

مسأله :

اگر بعد از قرائت و قبل از رکوع به قصد کارى بنشيند، بايد بايستد و به رکوع رود و اگر بدون اينکه بايستد به همان حالت خميدگى به رکوع برگردد، چون قيام متّصل به رکوع بجا نياورده، نماز او باطل است.

مسأله :

اگر بعد از قرائت و قبل از رکوع اضطراراً بيفتد، بايد بايستد و به رکوع رود و اگر بدون اينکه بايستد به همان حالت خميدگى به رکوع برگردد، چون قيام متّصل به رکوع بجا نياورده نماز او باطل است.

6 - رکوع

مسأله :

در هر رکعت بعد از قرائت بايد به اندازه‌اى خم شود که بتواند دست را به زانو بگذارد و اين عمل را رکوع مى‌گويند و آن واجب و رکن است.

مسأله :

اگر به اندازه رکوع خم شود ولى دستها را به زانو نگذارد اشکال ندارد.

مسأله :

خم شدن بايد به قصد رکوع باشد، پس اگر به قصد کار ديگر مثلاً براى کشتن جانور خم شود، نمى‌تواند آن را رکوع حساب کند بلکه بايد بايستد و دوباره براى رکوع خم شود و به واسطه اين عمل رکن زياد نشده و نماز باطل‌نمى‌شود.

مسأله :

کسى که دست يا زانوى او با دست و زانوى ديگران فرق دارد، مثلاً دستش خيلى بلند است که اگر کمى خم شود به زانو مى‌رسد يا زانوى او پايين‌تر از مردم ديگر است که بايد خيلى خم شود تا دستش به زانو برسد، بايد به اندازه معمول خم شود.

مسأله :

کسى که نشسته رکوع مى‌کند، بايد به قدرى خم شود که صورتش مقابل زانوهابرسد و بهتر است‌به قدرى خم شود که صورت نزديک جاى سجده برسد.

مسأله :

هر ذکرى در رکوع گفته شود کافى است ولى مستحب است سه مرتبه

»سُبْحانَ اللَّهِ«.

يا يک مرتبه

»سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ«.

گفته شود و اگر ذکر ديگرى گفته شود بايد از سه مرتبه

»سُبْحانَ اللَّهِ«.

يا يک مرتبه

»سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ«.

کمتر نباشد.

مسأله :

ذکر رکوع را مستحب است سه يا پنج يا هفت‌مرتبه بلکه بيشتر بگويد.

مسأله :

اگر پيش از آنکه به مقدار رکوع خم شود و بدن آرام گيرد عمداً ذکر رکوع را بگويد، نمازش باطل است.

مسأله :

اگر پيش از تمام شدن ذکر واجب، عمداً سر از رکوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پيش از آنکه از حال رکوع خارج شود، يادش بيايد که ذکر رکوع را تمام نکرده بايد در حال آرامى بدن دوباره ذکر را بگويد و اگر بعد از آنکه از حال رکوع خارج شد يادش بيايد، نماز او صحيح‌است.

مسأله :

اگر نتواند به مقدار ذکر در رکوع بماند، در صورتى که بتواند پيش از آنکه از حدّ رکوع بيرون رود ذکر را بگويد، بايد در آن حال تمام کند و اگر نتواند، در حال برخاستن ذکر را بگويد.

مسأله :

اگر به واسطه مرض و مانند آن در رکوع آرام نگيرد نماز صحيح است ولى بايد پيش از آنکه از حال رکوع خارج شود، ذکر واجب را بگويد.

مسأله :

هرگاه نتواند به اندازه رکوع خم شود بايد به چيزى تکيه نموده و رکوع کند و اگر موقعى هم که تکيه داده نتواند به طور معمول رکوع کند، بايد به هر اندازه که مى‌تواند خم شود واگر هيچ نتواند خم شود بايد موقع رکوع بنشيند و نشسته رکوع کند و اگر نشسته هم نتواند رکوع کند، بايد ايستاده نماز بخواند و به قصد رکوع ذکر رکوع را بگويد و مستحب است براى رکوع با سر يا چشم هم اشاره کند.

مسأله :

اگر کسى بر اثر پيرى يا بيمارى به حالتى شبيه به رکوع در آمده، بايد براى رکوع قدرى کمر را خم کند و اگر ممکن نيست، بايد به همان صورت قصد رکوع کند و ذکر رکوع را بگويد.

مسأله :

بعد از تمام شدن ذکر رکوع بايد راست بايستد و بعد از آنکه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پيش از ايستادن يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود، نمازش باطل است.

مسأله :

اگر بعد از آنکه پيشانى به زمين رسيد يادش بيايد که رکوع نکرده نمازش باطل است ولى اگر پيش از آنکه پيشانى به زمين برسد يادش بيايد که رکوع نکرده، بايد بايستد و بعد از ايستادن رکوع را بجا آورد و نمازش صحيح است.

مسأله :

مستحب است پيش از رفتن به رکوع در حالى که راست ايستاده تکبير بگويد و در رکوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد و گردن را بکشد و مساوى پشت نگه دارد و بين دو قدم را نگاه کند و پيش از ذکر يا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آنکه از رکوع برخاست و راست ايستاد، در حال آرامى بدن بگويد:

»سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ«.

مسأله :

مستحب است در رکوع، زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.

7 - سجود

مسأله :

نمازگزار بايد در هر رکعت از نمازهاى واجب و مستحب، بعد از رکوع دو سجده کند و سجده آن است که پيشانى و کف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد. و دو سجده روى هم يک رکن است.

مسأله :

اگر عمداً يک سجده کم يا زياد کند، نماز باطل مى‌شود، ولى اگر سهواً يک سجده کم يا زياد کند، نماز باطل نمى‌شود.

مسأله :

اگر پيشانى را عمداً يا سهواً بر زمين نگذارد سجده نکرده است، گرچه جاهاى ديگر به زمين برسد ولى اگر پيشانى را بر زمين بگذارد و سهواً جاهاى ديگر را به زمين نرساند، يا سهواً ذکر نگويد، سجده صحيح است.

مسأله :

هر ذکرى در سجده گفته شود کافى است ولى مستحب است سه مرتبه

»سُبْحانَ اللَّهِ«.

يا يک مرتبه

»سُبْحانَ رَبِّىَ الْاَعْلى وَ بِحَمْدِهِ«.

گفته شود و اگر ذکر ديگر گفته شود، بايد از سه مرتبه

»سُبْحانَ اللَّهِ«.

يا يک مرتبه

»سُبْحانَ رَبِّىَ الْاَعْلى و بِحَمْدِهِ«.

کمتر نباشد و مستحب است ذکر سجده سه يا پنج يا هفت مرتبه گفته شود.

مسأله :

اگر پيش از آنکه پيشانى به زمين برسد عمداً ذکر سجده را بگويد، يا پيش از تمام شدن ذکر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.

مسأله :

اگر پيش از آنکه پيشانى به زمين برسد سهواً ذکر سجده را بگويد و پيش از آنکه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه کرده، بايد دوباره در حال آرام بودن ذکر را بگويد.

مسأله :

اگر بعد از آنکه سر از سجده برداشت بفهمد که پيش از آرام گرفتن بدن ذکر را گفته يا پيش از آنکه‌ذکر سجده‌تمام‌شود سر برداشته، نمازش‌صحيح است.

مسأله :

اگر موقعى که ذکر سجده را مى‌گويد، يکى از هفت عضو را عمداً از زمين بردارد، نماز باطل مى‌شود ولى موقعى که مشغول گفتن ذکر نيست اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشکال ندارد.

مسأله :

اگر پيش از تمام شدن ذکر سجده سهواً پيشانى را از زمين بردارد نمى‌تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يک سجده حساب کند، ولى اگر جاهاى‌ديگر را سهواً از زمين برداردبايد دو مرتبه بر زمين‌بگذارد و ذکر را بگويد.

مسأله :

بعد از تمام شدن ذکر سجده اوّل بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.

مسأله :

جاى پيشانى نمازگزار بايد از جاى دو کف دست و دو سر زانوها و دو سر انگشتان پاى او پست‌تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.

مسأله :

در زمين سراشيب که سراشيبى آن درست معلوم نيست اگر جاى پيشانى بيش از چهار انگشت بسته پست‌تر يا بلندتر باشد اشکال ندارد.

مسأله :

اگر پيشانى را سهواً به چيزى بگذارد که از چهار انگشت بسته بلندتر است، چنانچه بلندى آن به قدرى است که نمى‌گويند در حال سجده است، بايد سر را بردارد و اگر بلندى آن به قدرى است که مى‌گويند در حال سجده است، بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى که بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا کمتر است بکشد، و اگر کشيدن پيشانى ممکن نيست نماز او باطل است.

مسأله :

در سجده بايد کف دست را بر زمين بگذارد ولى در حال ناچارى پشت دست هم مانعى ندارد و اگر پشت دست ممکن نباشد خوب است مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند خوب است تا آرنج هر جاى دست را که مى‌تواند، بر زمين بگذارد.

مسأله :

در سجده بايد سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد، و اگر انگشتهاى ديگر پا، يا روى پا را بر زمين بگذارد، يا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمين نرسد نماز باطل است و کسى که به واسطه ندانستن مسأله نمازهاى خود را اينطور خوانده بنابر احتياط مستحب بايد دوباره بخواند ولى اگر علاوه‌بر سر دو انگشت‌بزرگ‌پاها انگشتان‌ديگر را هم‌بر زمين‌بگذاردمانعى ندارد.

مسأله :

کسى که مقدارى از شست پايش بريده شده، بايد بقيه آن را بر زمين بگذارد، و اگر چيزى از آن نمانده يا اگر مانده خيلى کوتاه است، خوب است بقيه انگشتان را بگذارد، و اگر هيچ انگشت ندارد، خوب است هر مقدارى از پا که باقى مانده، بر زمين بگذارد.

مسأله :

اگر به طور غير معمول سجده کند مثلاً به رو بخوابد و مواضع سجده را بر زمين بگذارد، سجده او باطل است.

مسأله :

اگر در پيشانى دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممکن است بايد با جاى سالم پيشانى سجده کند.

مسأله :

اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد بايد به يکى از دو طرف پيشانى سجده کند و اگر ممکن نيست، به چانه و اگر به چانه هم ممکن نيست بايد به هر جايى از صورت که ممکن است سجده کند و اگر به هيچ جاى از صورت ممکن نيست، بايد با جلوى سر سجده نمايد.

مسأله :

کسى که نمى‌تواند پيشانى را به زمين برساند، بايد به قدرى که مى‌تواند خم شود و مُهر يا چيز ديگرى را که سجده بر آن صحيح است روى چيز بلندى گذاشته و طورى پيشانى را بر آن بگذارد که بگويند سجده کرده است و اگر اصلاً نمى‌تواند خم شود بايد به نيّت سجده ذکر سجده را بگويد و مستحب است براى سجده با سر يا چشم هم اشاره کند چنانکه خوب است مُهر را بر پيشانى هم‌بگذارد.

مسأله :

اگر پيشانى بى اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممکن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد، و اين يک سجده حساب مى‌شود چه ذکر سجده را گفته باشد يا نه و اگر نتواند سر را نگه دارد و بى‌اختيار دوباره به جاى سجده‌برسد، روى هم يک‌سجده حساب‌مى‌شود و اگر ذکرنگفته‌باشدبايد بگويد.

مسأله :

جايى که انسان بايد تقيّه کند مى‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد، و چنانچه مى‌تواند، لازم است براى نماز به جاى ديگر برود.

مسأله :

اگر روى تشک پر يا چيز ديگرى که بعد از سر گذاشتن و مقدارى پايين رفتن آرام مى‌گيرد سجده کند اشکال ندارد.

مسأله :

اگر انسان ناچار شود که در زمين گل نماز بخواند مى‌تواند سجده و تشهّد را ايستاده بخواند و اگر سجده و تشهّد را به طور معمول هم بجا آورد، نمازش صحيح است.

مسأله :

در رکعت اوّل و رکعت سوّمى که تشهّد ندارد، بايد جلسه استراحت بجا آورد يعنى بعد از سجده دوّم مقدارى آرام بنشيند و بعد برخيزد و اگر بدون نشستن برخيزد، نماز باطل است.

مسأله :

بايد بر زمين يا چيزهايى که مربوط به زمين است مانند سنگ و چوب و علف سجده کرد ولى سجده بر چيزهاى خوراکى مانند گندم و پوشيدنى مانند پنبه و معدنى مانند طلا و نقره صحيح نيست، امّا سجده کردن بر سنگهاى معدنى مانند سنگ مرمر و سنگهاى سياه اشکال ندارد.

مسأله :

سجده بر چيزهايى که از زمين مى‌رويد و خوراک حيوان است مثل علف و کاه صحيح است بلکه بر مثل برگ درخت مو و دوارهاى خوراکى و بر گياهى که خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و بر ميوه نارس نيز صحيح است.

مسأله :

سجده بر گچ، آهک، آجر، سيمان، موزائيک و ظروف سفالين و مانند اينها جايز است.

مسأله :

سجده بر انواع کاغذها نظير دستمال کاغذى و کاغذ ديوارى و کاغذى که روى آن نوشته شده است صحيح است.

مسأله :

براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيّد الشهدا7 مى‌باشد که موجب قبولى نماز است و روايت شده که حجابها را پاره مى‌کند و در محضر ربوبى مى‌رسد يعنى چيزهايى که مانع از قبولى نماز است به واسطه سجده کردن بر تربت حضرت ابى عبداللَّه الحسين7 رفع مى‌شود، بعد از آن، خاک و بعد از خاک سنگ و بعد از سنگ گياه است.

مسأله :

اگر چيزى که سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد به واسطه سرما يا گرماى زياد و مانند اينها نمى‌تواند بر آن سجده کند، بر هر چيزى که مى‌تواند بايد سجده کند.

مسأله :

اگر در سجده اوّل مهر به پيشانى بچسبد و بدون اينکه مهر را بردارد دوباره به سجده برود، اشکال ندارد.

مسأله :

اگر در بين نماز چيزى که بر آن سجده مى‌کند گُم شود و چيزى که سجده بر آن صحيح است نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت دارد بايد نماز را بشکند، و اگر وقت تنگ است بايد به هر چيزى که مى‌تواند سجده نمايد.

مسأله :

مهر يا چيز ديگرى که بر آن سجده مى‌کند بايد پاک باشد ولى اگر مثلاً مهر را روى فرش نجس بگذارد يا يک طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاک آن بگذارد اشکال ندارد.

مسأله :

مهر يا چيز ديگرى که بر آن سجده مى‌کند بايد تميز باشد پس اگر مهر به قدرى چرک باشد که پيشانى به خود مهر نرسد سجده باطل است ولى اگر مثلاً رنگ مهر تغيير کرده باشد اشکال ندارد.

مسأله :

هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته که سجده بر آن باطل است، اگر ممکن باشد بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى که سجده بر آن صحيح است بکشد و اگر ممکن نيست چنانچه وقت وسعت دارد بايد نماز را بشکند، و اگر وقت تنگ است نماز را تمام کند و نماز او صحيح است.

مسأله :

اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته که سجده بر آن باطل است، اشکال ندارد.

مسأله :

سجده کردن براى غير خداوند متعال به قصد عبادت حرام است، و بعضى از مردم که مقابل قبر امامان: پيشانى را بر زمين مى‌گذارند، چون براى تعظيم است نه عبادت، اشکال ندارد.

مسأله :

در سجده سيزده مورد مستحب است:

1 - کسى که ايستاده نماز مى‌خواند بعد از آنکه سر از رکوع برداشت و کاملاً ايستاد و کسى که نشسته نماز مى‌خواند بعد از آنکه کاملاً نشست، براى رفتن به سجده تکبير بگويد.

2 - موقعى که مرد مى‌خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمين بگذارد.

3 - بينى را به مهر يا چيزى که سجده بر آن صحيح است بگذارد.

4 - در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد به طورى که سر آنها رو به قبله باشد.

5 - در سجده دعا کند و از خدا حاجت بخواهد و اين دعا را بخواند:

»يا خَيْرَ الْمَسْؤُولينَ وَ يا خَيْرَ الْمُعْطينَ اُرْزُقْنى وَ ارْزُقْ عِيالى مِنْ فَضْلِکَ فَاِنَّکَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ«.

»يعنى اى‌بهترين‌کسى‌که از او سوال‌مى‌کنند و اى بهترين‌عطا کنندگان، روزى بده به من و عيال من از فضل خودت پس به درستى که تو داراى فضل بزرگى هستى«.

6 - بعد از سجده، بر ران چپ‌بنشيند و روى پاى راست را بر کف پاى چپ‌بگذارد.

7 - بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت تکبير بگويد.

8 - بعد از سجده اوّل بدنش که آرام گرفت بگويد:

»اَسْتَغْفِرُاللَّهَ رَبّى وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ«.

9 - سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روى رانها بگذارد.

10 - براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامى بدن »اَللَّهُ اَکْبَرُ« بگويد.

11 - در سجده صلوات بفرستد و اگر آن را به قصد ذکرى که در سجده‌ها دستور داده‌اند بگويد، اشکال ندارد.

12 - در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد.

13 - مردها آرنجها را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنجها را بر زمين بگذارند و اعضاى بدن را به يکديگر بچسبانند.

مسأله :

در هر يک از چهار سوره والنّجم، اقرء، الم تنزيل و حم سجده يک آيه سجده وجود دارد، که اگر انسان بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فوراً سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده کند.

مسأله :

اگر انسان موقعى که آيه سجده را مى‌خواند، از ديگرى هم بشنود بايد دو سجده نمايد.

مسأله :

در غير نماز اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش دهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.

مسأله :

اگر آيه سجده را از کسى که قصد خواندن قرآن ندارد بشنود يا از راديو و ضبط صوت و مانند اينها آيه سجده را بشنود، واجب است سجده کند.

مسأله :

در سجده واجب قرآن مى‌شود بر چيزهاى خوراکى و پوشاکى سجده کرد، و نيز ساير شرايط سجده را که در نماز است، لازم نيست مراعات کند، بلکه فقط بايد پيشانى روى زمين قرار گيرد.

مسأله :

در سجده واجب قرآن بايد طورى عمل کند که بگويند سجده کرد.

مسأله :

هرگاه در سجده قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، گرچه ذکر نگويد کافى است و گفتن ذکر، مستحب است و بهتر است بگويد:

»لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ ايماناً وَ تَصْديقاً لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقّاً سَجَدْتُ لَکَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ«.

8 - تشهّد

مسأله :

در رکعت دوّم تمام نمازها و رکعت سوّم نماز مغرب و رکعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا و رکعت اوّل نماز وتر بايد انسان بعد از سجده دوّم بنشيند و در حال آرام بودن بدن تشهّد بخواند يعنى بگويد:

»أَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريکَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ«.

مسأله :

اگر تشهّد را فراموش کند و بايستد و پيش از رکوع يادش بيايد که تشهّد را نخوانده، بايد بنشيند و تشهّد را بخواند و دوباره بايستد و حمد يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام کند، و اگر در رکوع يا بعد از آن يادش بيايد بايد نماز را تمام کند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا کند و براى تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله :

در تشهّد شش مورد مستحب است:

1 - بر ران چپ بنشيند.

2 - روى پاى راست را به کف پاى چپ بگذارد.

3 - پيش از تشهّد بگويد:

»اَلْحَمْدُ للَّهِ«.

يا بگويد:

»بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّهِ وَ خَيْرُ الْاَسْماءِ للَّهِ«.

4 - دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به يکديگر بچسباند.

5 - به دامان خود نگاه کند.

6 - بعد از تمام شدن تشهّد بگويد:

»وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ«.

مسأله :

مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.

9 - سلام نماز

مسأله :

بعد از تشهّد رکعت آخر نماز واجب است سلام بگويد و سلام داراى سه جمله است:

»اَلسَّلامُ عَلَيْکَ اَيُّهَا النّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِ اللَّه الصَّالِحين، اَلسَّلامُ عَلَيْکُم وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ«.

و سلام واجب، سلام سوّم است که مى‌تواند به آن اکتفا کند.

مسأله :

اگر سلام نماز را فراموش کند و موقعى يادش بيايد که صورت نماز به هم نخورده بايد سلام را بگويد و نمازش صحيح است و اگر موقعى يادش بيايد که صورت نماز به هم خورده است نمازش صحيح است و لازم نيست سلام را بگويد. ولى مستحب است دو سجده سهو بجا آورد.

10 - ترتيب

مسأله :

نمازگزار بايد کارهاى نماز را به ترتيبى که در مسائل گذشته گفته شد انجام دهد و اگر عمداً بر خلاف آن انجام دهد مثلاً سجود را قبل از رکوع يا تشهّد را قبل از سجده انجام دهد نمازش باطل است و اگر از روى فراموشى باشد بايد تا داخل رکن بعد نشده برگردد و انجام دهد به طورى که ترتيب حاصل شود. و اگر وارد رکن بعد شده نمازش صحيح است مگر آنکه جزء فراموش شده از ارکان نماز باشد مثل اينکه رکوع را فراموش کند تا وارد سجده اوّل شود که در اين صورت نمازش باطل است.

11 - مُوالات

مسأله :

انسان بايد نماز را با موالات بخواند، يعنى کارهاى نماز مانند رکوع و سجود و تشهّد را پشت سر هم بجا آورد و چيزهايى را که در نماز مى‌خواند به طورى که معمول است پشت سر هم بخواند و اگر به قدرى بين آنها فاصله بيندازد که نگويند نماز مى‌خواند نمازش باطل است گرچه به طور سهوى باشد.

مسأله :

اگر در نماز عمداً بين حرفها يا کلمات فاصله بيندازد گرچه فاصله به قدرى نباشد که صورت نماز از بين برود نمازش باطل است و اگر سهواً باشد چنانچه مشغول رکن بعد نشده باشد، بايد آن حرفها يا کلمات را به طور معمول بخواند و اگر مشغول رکن بعد شده باشد، نمازش صحيح است.

مسأله :

طول دادن رکوع و سجود و قيام و قنوت و تشهّد در صورتى که موالات را به هم بزند نماز را باطل مى‌کند مثل آنکه سوره بقره را بعد از حمد و يا دعاى ابوحمزه را در قنوت بخواند.