شکیات نماز (آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی)

شکّيات

شکّيات نماز 23 قسم است که هشت قسم آن شکهايى هستند که نماز را باطل مى‌کنند و به شش قسم آن نبايد اعتنا کرد و نُه قسم ديگر آن صحيح است.

شک‌هاى باطل کننده نماز

مسأله 1186 :

شک‌هايى که نماز را باطل مى‌کنند از اين قرارند:

اوّل: شک در شماره رکعت‌هاى نماز دو رکعتى، مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شک در شماره رکعت‌هاى نماز مستحب دو رکعتى و بعضى از نمازهاى احتياط، نماز را باطل نمى‌کند. دوم: شک در شماره رکعت‌هاى نماز سه رکعتى. سوم: آن که در نماز چهار رکعتى شک کند که يک رکعت خوانده يا بيشتر. چهارم: آن که در نماز چهار رکعتى پيش از سر برداشتن از سجده دوم، شک کند که دو رکعت خوانده يا بيشتر پنجم: شک بين دو و پنج، يا دو و بيشتر از پنج. ششم: شک بين سه و شش، يا سه و بيشتر از شش. هفتم: شک بين چهار و شش، يا چهار و بيشتر از شش. هشتم: شک در رکعت‌هاى نماز به صورتى که اصلاً نداند چند رکعت خوانده است.

مسأله 1187 :

اگر يکى از شک‌هاى باطل کننده براى انسان پيش آيد، مى‌تواند نماز را به هم بزند، ولى بهتر است قدرى فکر کند و اگر شک پابرجا شد، نماز را به هم بزند.

(220)

شک‌هايى که نبايد به آنها اعتنا کرد

مسأله 1188 :

شک‌هايى که نبايد به آنها اعتنا کرد از اين قرارند:

اوّل: شک در چيزى که محل بجا آوردن آن گذشته باشد، مثل آن که در حال خواندن سوره شک کند که حمد را خوانده يا نه. دوم: شک بعد از سلام واجب نماز. سوم: شک بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شک کثيرالشّک؛ يعنى کسى که زياد شک مى‌کند. پنجم: شک امام در شماره رکعت‌هاى نماز در صورتى که مأموم شماره آنها را بداند و همچنين شک مأموم در صورتى که امام شماره رکعت‌هاى نماز را بداند و شک در افعال نماز نيز همين حکم را دارد. ششم: شک در نماز مستحبّى؛ و توضيح آنها، بدين قرار است:

1 ـ شک در چيزى که محلّ آن گذشته است

مسأله 1189 :

اگر بين نماز شک کند که يکى از اعمال واجب آن را انجام داده يا نه، مثلاً شک کند که حمد خوانده يا نه، چنانچه مشغول عملى که بايد بعد از آن انجام دهد نشده باشد، بايد آنچه را که در انجام آن شک کرده بجا آورد و اگر مشغول عملى که بايد بعد از آن انجام دهد، شده باشد، نبايد به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1190 :

اگر در بين خواندن آيه‌اى شک کند که آيه پيش از آن را خوانده يا نه، نبايد به شک خود اعتنا کند؛ ولى اگر وقتى که آخر آيه را مى‌خواند شک کند که اوّل آن را خوانده يا نه، بنابر احتياط واجب بايد آن را دوباره بخواند.

مسأله 1191 :

اگر بعد از رکوع يا سجود شک کند که اعمال واجب آن، مانند ذکر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه، نبايد به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1192 :

اگر در حالى که به سجده مى‌رود شک کند که رکوع کرده يا نه، در صورتى که به سجده نرسيده باشد، بايد برگردد و قيام و رکوع را بجا آورد و اگر در حالى که به سجده مى‌رود شک کند که بعد از رکوع ايستاده يا نه، بايد برگردد و بايستد و بعد به سجده برود.

مسأله 1193 :

اگر در حال برخاستن شک کند که تشهّد يا سجده را بجا آورده يا نه،

(221)

بايد برگردد و آن را بجا آورد.

مسأله 1194 :

اگر کسى که نشسته يا خوابيده نماز مى‌خواند، هنگامى که حمد يا تسبيحات را مى‌خواند، شک کند که سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، نبايد به شک خود اعتنا کند و اگر پيش از آن که مشغول حمد يا تسبيحات شود، شک کند که سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، بايد آن را بجا آورد.

مسأله 1195 :

اگر شک کند که يکى از رکنهاى نماز را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عملى که بعد از آن است نشده باشد، بايد آن را بجا آورد؛ مثلاً اگر پيش از خواندن تشهّد شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد آنها را بجا آورد و چنانچه بعد به خاطر آورد که آن رکن را بجا آورده بوده، چون رکن زياد شده، نماز او باطل است.

مسأله 1196 :

اگر شک کند عملى را که رکن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عملى که بعد از آن است نشده باشد، بايد آن را بجا آورد؛ مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شک کند که حمد را خوانده يا نه، بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن به خاطر آورد که آن را بجا آورده بوده، چون رکن زياد نشده، نماز صحيح است.

مسأله 1197 :

اگر شک کند که رکنى را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عمل پس از آن شده باشد ـ مثل اين که مشغول تشهّد باشد و شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه ـ نبايد به شک خود اعتنا کند و اگر به خاطر آورد که آن رکن را بجا نياورده، در صورتى که مشغول رکن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اعمالى را که پس از آن است نيز انجام دهد و اگر مشغول رکن بعد شده باشد، نماز او باطل است؛ مثلاً اگر پس از گفتن تسبيحات اربعه و پيش از رکوع رکعت سوم به خاطر آورد که دو سجده رکعت دوم را بجا نياورده، بايد آنها را بجا آورد و سپس تشهد و تسبيحات اربعه را تکرار نمايد و اگر در رکوع يا بعد از آن به خاطر آورد که آن را بجا نياورده، نمازش باطل است.

مسأله 1198 :

اگر شک کند عملى را که رکن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول کارى که بعد از آن است شده باشد، نبايد به شک خود اعتنا کند؛ مثلاً اگر هنگامى که مشغول خواندن سوره است، شک کند که حمد را خوانده يا نه، نبايد به شک خود اعتنا

(222)

کند و اگر بعد به خاطر آورد که آن را بجا نياورده، در صورتى که مشغول رکن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده باشد، نماز او صحيح است؛ بنابر اين اگر مثلاً در قنوت به خاطر آورد که حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در رکوع به خاطر آورد، وظيفه‌اى ندارد و نماز او صحيح است.

مسأله 1199 :

اگر شک کند که سلام نماز را گفته يا نه يا شک کند آن را درست گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده باشد يا به کارى مشغول شود که عرفا بگويند از نماز خارج شده و به کار ديگرى مشغول شده، نبايد به شک خود اعتنا کند و اگر پيش از آنها شک کند، بايد سلام را بگويد.

2 ـ شک بعد از سلام

مسأله 1200 :

اگر بعد از سلام واجب نماز شک کند که نماز او صحيح بوده يا نه، مثلاً شک کند رکوع کرده يا نه يا بعد از سلام نماز چهار رکعتى، شک کند که چهار رکعت خوانده يا پنج رکعت، نبايد به شک خود اعتنا کند؛ ولى اگر هر دو طرف شک او باطل باشد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتى شک کند که سه رکعت خوانده يا پنج رکعت، نماز او باطل است.

3 ـ شک بعد از وقت

مسأله 1201 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده يا نه يا گمان کند که نماز نخوانده، خواندن آن لازم نيست؛ ولى اگر پيش از گذشتن وقت شک کند که نماز خوانده يا نه يا گمان کند که نخوانده، بايد آن نماز را بخواند؛ بلکه اگر گمان کند که خوانده نيز، بايد آن را بجا آورد.

مسأله 1202 :

اگر بعد از گذشتن وقت شک کند که نماز را درست خوانده يا نه، نبايد به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1203 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار رکعت نماز

(223)

خوانده، ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر، بايد چهار رکعت نماز قضا بخواند و بنابر احتياط آن را بايد به نيّت نمازى که بر او واجب است به جا آورد.

مسأله 1204 :

اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند يک نماز خوانده، ولى نداند سه رکعتى خوانده يا چهار رکعتى، بايد قضاى نماز مغرب و عشاء را بخواند.

4 ـ کَثيرُالشَّک (کسى که زياد شک مى‌کند)

مسأله 1205 :

اگر کسى در سه نماز متوالى که بجا مى‌آورد، به طور مداوم حداقل در يکى از آنها شک کند، «کثيرالشک» است و چنانچه زياد شک کردن او از روى غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد، نبايد به شک خود اعتنا کند و چنانچه کثيرالشک در سه نماز متوالى شک نکند، حکم کثيرالشک از او برطرف مى‌شود.

مسأله 1206 :

اگر کثيرالشّک در بجا آوردن چيزى شک کند، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نکند، بايد بنا بگذارد که آن را بجا آورده؛ مثلاً اگر شک کند که رکوع کرده يا نه، بايد بنا بگذارد که رکوع کرده است و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل کند، بايد بنا بگذارد که آن را انجام نداده؛ مثلاً اگر شک کند که يک رکوع کرده يا بيشتر، چون زياد شدن رکوع نماز را باطل مى‌کند، بايد بنا بگذارد که بيشتر از يک رکوع انجام نداده است.

مسأله 1207 :

کسى که در يک قسمت از نماز زياد شک مى‌کند، چنانچه در قسمت‌هاى ديگر نماز شک کند، بايد به دستور آن عمل نمايد، مثلاً کسى که زياد شک مى‌کند که سجده کرده يا نه، اگر در بجا آوردن رکوع شک کند، بايد به دستور آن رفتار نمايد، يعنى اگر ايستاده، رکوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1208 :

کسى که در نماز مخصوصى ـ مثلاً در نماز ظهر ـ زياد شک مى‌کند، اگر در نماز ديگرى ـ مثلاً در نماز عصر ـ شک کند، بايد به دستور شک رفتار نمايد.

مسأله 1209 :

کسى که وقتى در جاى مخصوصى نماز مى‌خواند زياد شک مى‌کند، اگر در غير آنجا نماز بخواند و شکى براى او پيش آيد، بايد به دستور شک رفتار نمايد.

مسأله 1210 :

اگر انسان شک کند که کثيرالشک شده يا نه، بايد به دستور شک

(224)

عمل نمايد و کثيرالشّک تا وقتى يقين نکند که به حال مردم عادى برگشته، نبايد به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1211 :

اگر کسى که زياد شک مى‌کند، شک کند که رکنى را بجا آورده يا نه و اعتنا نکند، ولى بعد به خاطر آورد که آن را بجا نياورده، چنانچه مشغول رکن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده باشد، نماز او باطل است؛ مثلاً اگر شک کند رکوع کرده يا نه و اعتنا نکند، چنانچه پيش از سجده به خاطر آورد که رکوع نکرده، بايد رکوع کند و اگر در سجده به خاطر آورد، نماز او باطل است.

مسأله 1212 :

اگر کسى که زياد شک مى‌کند، شک کند چيزى را که رکن نيست بجا آورده يا نه و اعتنا نکند و بعد به خاطر آورد که آن را بجا نياورده، چنانچه وارد رکن بعدى نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد رکن بعدى شده باشد، نماز او صحيح است؛ مثلاً اگر شک کند که حمد خوانده يا نه و اعتنا نکند، چنانچه در قنوت به خاطر آورد که حمد نخوانده، بايد بخواند و اگر در رکوع به خاطر آورد، نماز او صحيح است.

5 ـ شکّ امام و مأموم

مسأله 1213 :

اگر امام جماعت در شماره رکعت‌هاى نماز شک کند، مثلاً شک کند که سه رکعت خوانده يا چهار رکعت، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و به امام بفهماند که چهار رکعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام کند و خواندن نماز احتياط لازم نيست و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد که چند رکعت خوانده است و مأموم در شماره رکعتهاى نماز شک کند، نبايد به شک خود اعتنا نمايد و اين حکم در افعال نماز، مثل تعداد سجده‌ها نيز جارى است.

6 ـ شک در نماز مستحبّى

مسأله 1214 :

اگر در شماره رکعتهاى نماز مستحبّى شک کند، چنانچه طرف بيشترِ شک نماز را باطل کند، بايد بنا را بر کمتر بگذارد؛ مثلاً اگر در نافله صبح شک کند که دو

(225)

رکعت خوانده يا سه رکعت، بايد بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است و اگر طرف بيشتر شک نماز را باطل نکند، مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده يا يک رکعت، به هر طرف شک عمل کند نماز او صحيح است، ولى بهتر است بنا را بر کمتر بگذارد.

مسأله 1215 :

کم شدن رکن، نماز مستحب را باطل مى‌کند، ولى زياد شدن رکن آن را باطل نمى‌کند؛ پس اگر يکى از اعمال نماز مستحب را فراموش کند و هنگامى به خاطر آورد که مشغول رکن بعد از آن شده، بايد آن عمل را انجام دهد و دوباره آن رکن را بجا آورد، مثلاً اگر در بين رکوع به خاطر آورد که حمد را نخوانده، بايد برگردد و حمد را بخواند و دوباره به رکوع رود.

مسأله 1216 :

اگر در يکى از اعمال نافله شک کند، خواه رکن باشد يا غير رکن، چنانچه وارد جزء بعدى نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد جزء بعدى شده باشد، نبايد به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1217 :

اگر در نماز مستحبّى دو رکعتى گمان به تعداد رکعت‌ها پيدا کند، بايد به آن عمل کند، مگر آن که عمل به گمان موجب بطلان نماز شود که در اين صورت گمان حکم شک را دارد، مثلاً اگر گمان او به يک رکعت برود، بايد يک رکعت ديگر بخواند و اگر احتمال بدهد که رکعت دوم است، ولى گمان او به رکعت سوم باشد، نماز را در همان رکعت تمام مى‌کند و نمازش صحيح است.

مسأله 1218 :

اگر در نماز نافله کارى کند که براى آن در نماز واجب سجده سهو واجب مى‌شود يا يک سجده يا تشهّد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز سجده سهو يا قضاى سجده و تشهّد را بجا آورد.

مسأله 1219 :

اگر شک کند که نماز مستحبّى را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز جعفر طيّار وقت معيّنى نداشته باشد، بايد بنا بگذارد که آن نماز را نخوانده است و همچنين در مانند نافله يوميّه که وقت معيّنى دارد، اگر پيش از گذشتن وقت شک کند که آن را بجا آورده يا نه، بايد بنا بگذارد که نخوانده است؛ ولى اگر بعد از گذشتن وقت شک کند که خوانده است يا نه، نبايد به شک خود اعتنا کند.

(226)

مسأله 1220 :

اگر به جا آوردن نماز مستحبى به سبب نذر، عهد و مانند آن بر کسى واجب شود، چنانچه در اثناى آن نماز شکى براى نمازگزار پيش بيايد، احکام شک در نماز مستحبى در آن جارى است.

مسأله 1221 :

اگر کسى در نماز وتر (که نماز مستحبى يک رکعتى است) شک کند که يک رکعت خوانده يا بيشتر، بنابر احتياط آن را اعاده نمايد.

شک‌هاى صحيح

مسأله 1222 :

در نُه صورت اگر در شماره رکعتهاى نماز چهار رکعتى شک کند، چنانچه يقين يا گمان به يک طرف شک پيدا کرد، همان طرف را بگيرد و نماز را تمام کند؛ وگرنه به دستورهايى که گفته مى‌شود عمل نمايد و آن نُه صورت از اين قرارند:

اوّل: آن که بعد از سر برداشتن از سجده دوم، شک کند دو رکعت خوانده يا سه رکعت که بايد بنا بگذارد سه رکعت خوانده و يک رکعت ديگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز، بلافاصله نماز احتياط ـ به دستورى که بعدا گفته مى‌شود ـ بخواند و احتياط واجب اين است که اين نماز احتياط را به صورت يک رکعت ايستاده بجا آورد.

دوم: آن که بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بين رکعت دوم و چهارم شک کند که بايد بنا بگذارد چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز، بلافاصله دو رکعت نماز احتياط ايستاده بخواند.

سوم: آن که بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بين رکعت دوم و سوم و چهارم شک کند که بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، بلافاصله دو رکعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو رکعت نماز احتياط نشسته بجا آورد.

چهارم: آن که بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بين رکعت چهارم و پنجم شک کند که بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد. در صورت‌هاى اول، دوم، سوم و چهارم، اگر بعد از تمام شدن ذکر و قبل از سر برداشتن از سجده، شک کند، نمازش باطل است، اگرچه احتياط مستحب اين است که به دستور

(227)

ذکر شده در هر يک عمل کند و سپس نماز را اعاده نمايد.

پنجم: شک بين سه و چهار که در هر جاى نماز باشد، بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز، يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نشسته بجا آورد، هرچند احتياط مستحب اين است که نماز احتياط را نشسته بخواند.

ششم: شک بين چهار و پنج در حال ايستاده قبل از رکوع که بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نشسته بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز بجا آورد.

هفتم: شک بين سه و پنج در حال ايستاده که بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بگويد و دو رکعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب، دو سجده سهو نيز بجا آورد.

هشتم: شک بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده که بايد بنشيند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز، دو رکعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو رکعت نشسته بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز بجا آورد.

نهم: شک بين پنج و شش در حال ايستاده که بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بگويد و دو سجده سهو بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب، دو سجده سهو ديگر نيز بجا آورد.

مسأله 1223 :

اگر يکى از شکهاى صحيح براى انسان پيش آيد، بنابر احتياط نبايد نماز را رها کند و چنانچه نماز را رها کند، معصيت کرده است؛ پس اگر پيش از انجام عملى مثل رو گرداندن از قبله که نماز را باطل مى‌کند نماز را از سر گيرد، نماز دوم او نيز باطل است و اگر بعد از انجام عملى که نماز را باطل مى‌کند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحيح است.

مسأله 1224 :

اگر يکى از شکهايى که نماز احتياط براى آنها واجب است، در نماز پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد، معصيت کرده است. پس اگر پيش از انجام عملى که نماز را باطل مى‌کند نماز را از سر بگيرد، نماز دوم او نيز باطل است و اگر بعد از انجام عملى که نماز را باطل

(228)

مى‌کند، مشغول نماز شود، نماز دوم او صحيح است.

مسأله 1225 :

اگر يکى از شکهاى صحيح براى انسان پيش آيد، چنانچه پس از اندکى تأمّل نتواند در مورد هيچ يک از دو طرف شک تصميم بگيرد، مى‌تواند فکر کردن را تا کمى بعد نيز ادامه دهد، مثلاً اگر در سجده اول شک کند، مى‌تواند تا بعد از سجده دوم فکر کردن را ادامه دهد.

مسأله 1226 :

اگر گمان او ابتدا به يک طرف بيشتر باشد و بعد دو طرف در نظر او مساوى شوند، بايد به دستور شک عمل نمايد و اگر اوّل دو طرف در نظر او مساوى باشند و به طرفى که وظيفه اوست بنا بگذارد و بعد گمان او به طرف ديگر تمايل پيدا کند، بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام کند.

مسأله 1227 :

اگر بعد از نماز بداند که در بين نماز حالت ترديدى داشته که مثلاً دو رکعت خوانده يا سه رکعت و بنا را بر سه گذاشته، ولى نداند که گمان او به خواندن سه رکعت بوده يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده‌اند، بايد نماز احتياط را بخواند.

مسأله 1228 :

اگر هنگامى که تشهّد مى‌خواند يا بعد از ايستادن، شک کند که دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان هنگام بين رکعت دو و سه يا دو و چهار يا دو و سه و چهار شک کند، به احتياط واجب بايد به دستور آن شک عمل کند و نمازش را نيز دوباره بخواند.

مسأله 1229 :

اگر پيش از آن که مشغول تشهّد شود شک کند که دو سجده بجا آورده يا نه يا در رکعت‌هايى که تشهّد ندارند، پيش از ايستادن، اين شک براى او پيش آيد و در همان هنگام شک بين رکعت دو و سه يا دو و چهار يا دو و سه و چهار براى او پيش آيد، نمازش باطل است.

مسأله 1230 :

اگر هنگامى که ايستاده، بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شک کند و به خاطر آورد که دو سجده يا يک سجده از رکعت پيش را بجا نياورده، نماز او باطل است.

مسأله 1231 :

اگر شک او از بين برود و شک ديگرى برايش پيش آيد، مثلاً اوّل

(229)

شک کند که دو رکعت خوانده يا سه رکعت و بعد شک کند که سه رکعت خوانده يا چهار رکعت، بايد به دستور شک دوم عمل نمايد.

مسأله 1232 :

اگر بعد از نماز شک کند که در نماز مثلاً بين دو و چهار شک کرده يا بين سه و چهار، بايد به دستور هر دو عمل کند و نماز او صحيح است.

مسأله 1233 :

اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز شکى براى او پيش آمده، ولى نداند از شکهاى باطل بوده يا از شکهاى صحيح و اگر از شکهاى صحيح بوده کدام قسم آن بوده است، لازم نيست به دستورات شک عمل کند، بلکه نماز را دوباره مى‌خواند.

مسأله 1234 :

اگر کسى که نشسته نماز مى‌خواند، شکى برايش حاصل شود که بايد براى آن، يک رکعت نماز احتياط ايستاده يا دو رکعت نشسته بخواند، بايد يک رکعت نشسته بجا آورد و اگر شکى برايش حاصل شود که بايد براى آن دو رکعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو رکعت نشسته بجا آورد.

مسأله 1235 :

اگر کسى که ايستاده نماز مى‌خواند، هنگام خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل کسى که نماز را نشسته مى‌خواند و حکم آن در مسأله پيش گفته شد، نماز احتياط را بجا آورد.

مسأله 1236 :

اگر کسى که نشسته نماز مى‌خواند، هنگام خواندن نماز احتياط بتواند بايستد، بايد به وظيفه کسى که نماز را ايستاده مى‌خواند، عمل کند.

مسأله 1237 :

اگر در يکى از محلهايى که مسافر مى‌تواند نماز را شکسته يا تمام بخواند (و تفصيل آن در مسأله 1390 آمده است) قصد کند که نماز را شکسته بخواند و پس از سربرداشتن از سجده دوم بين رکعت دوم و سوم شک کند، مى‌تواند بنا را بر رکعت سوم بگذارد و نماز را چهار رکعتى تمام کرده و سپس به دستور شک عمل کند.

نماز احتياط

مسأله 1238 :

کسى که نماز احتياط بر او واجب است، بايد بعد از سلام نماز فورا نيّت نماز احتياط کند و تکبير بگويد و حمد را بخواند و به رکوع رود و دو سجده نمايد؛

(230)

پس اگر يک رکعت نماز احتياط بر او واجب باشد، بايد بعد از دو سجده، تشهّد بخواند و سلام دهد و اگر دو رکعت نماز احتياط بر او واجب باشد، بايد بعد از دو سجده، يک رکعت ديگر مثل رکعت اوّل بجا آورد و بعد تشهّد بخواند و سلام دهد.

مسأله 1239 :

نماز احتياط سوره و قنوت ندارد و نبايد نيّت آن را به زبان آورند و احتياط واجب آن است که سوره «حمد» و حتى «بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم» آن را نيز آهسته بخوانند.

مسأله 1240 :

اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد نمازى که خوانده درست بوده، لازم نيست نماز احتياط بخواند و اگر در بين نماز احتياط بفهمد، لازم نيست آن را تمام نمايد.

مسأله 1241 :

اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد که رکعت‌هاى نماز او کم بوده، چنانچه عملى که نماز را باطل مى‌کند انجام نداده باشد، بايد آنچه را از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بى‌جا، احتياطا دو سجده سهو بنمايد و اگر عملى را که نماز را باطل مى‌کند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله کرده باشد، بايد نماز را دوباره بجا آورد.

مسأله 1242 :

اگر بعد از نماز احتياط بفهمد کسرى نماز او به مقدار نماز احتياط بوده، مثلاً در شک بين سه و چهار، يک رکعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه رکعت خوانده، نماز او صحيح است.

مسأله 1243 :

اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد کسرى نماز کمتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شک بين دو و چهار دو رکعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه رکعت خوانده، بايد نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1244 :

اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد کسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شک بين سه و چهار يک رکعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را دو رکعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتياط عملى که نماز را باطل مى‌کند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله کرده باشد، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر عملى که نماز را باطل مى‌کند انجام نداده باشد، بايد بنابر احتياط دو رکعت کسرى نماز خود را بجا آورد و

(231)

پس از انجام دو سجده سهو براى سلام اضافى، نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1245 :

اگر بين دو و سه و چهار شک کند و بعد از خواندن دو رکعت نماز احتياط ايستاده، به خاطر آورد که نماز را دو رکعت خوانده، لازم نيست دو رکعت نماز احتياط نشسته را بخواند.

مسأله 1246 :

اگر بين سه و چهار شک کند و هنگامى که يک رکعت نماز احتياط ايستاده را مى‌خواند، به خاطر آورد که نماز را سه رکعت خوانده، بايد آن رکعت را تمام کند و پس از نماز بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر نماز احتياط را نشسته مى‌خواند، چنانچه هنوز به رکوع رکعت اول وارد نشده، بايد نماز احتياط را رها کند و بايستد و نماز خود را تکميل کند و پس از نماز، بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر پس از ورود به رکوع رکعت اول متوجه شود، نمازش باطل است.

مسأله 1247 :

اگر بين دو و چهار يا بين دو و سه و چهار شک کند و هنگامى که دو رکعت نماز احتياط ايستاده را مى‌خواند، پيش از رکوع رکعت دوم به خاطر آورد که نماز را سه رکعت خوانده، بايد بنشيند و پس از تشهّد و سلام، نماز را تمام کند و بنابر احتياط واجب دو سجده سهو براى سلام بى‌جا و دو سجده سهو براى قيام اضافى انجام دهد.

مسأله 1248 :

اگر بين دو و سه شک کند و هنگامى که يک رکعت نماز احتياط ايستاده را مى‌خواند بفهمد که نمازش را دو رکعتى يا سه رکعتى تمام کرده، رکعتى را که مشغول خواندن آن است به عنوان تکميل نماز اصلى قرار داده و نماز را تمام کرده و سپس براى سلام اضافى، بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا مى‌آورد.

مسأله 1249 :

اگر شک کند نماز احتياطى را که بر او واجب بوده بجا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز گذشته باشد، به شک خود اعتنا نکند و اگر وقت نماز نگذشته باشد، در صورتى که مشغول کار ديگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و عملى مثل رو گرداندن از قبله که نماز را باطل مى‌کند نيز انجام نداده باشد، بايد نماز احتياط را بخواند و اگر مشغول عمل ديگرى شده يا عملى که نماز را باطل مى‌کند، بجا آورده يا بين نماز و شک او زياد فاصله شده باشد، بنا مى‌گذارد که نماز احتياط را بجا آورده و نماز او صحيح است.

(232)

مسأله 1250 :

اگر در نماز احتياط رکنى را زياد کند يا مثلاً به جاى يک رکعت دو رکعت بخواند، نماز احتياط او باطل است و بنابر احتياط واجب بايد نماز احتياط را دوباره بخواند و سپس اصل نماز را دوباره بجا آورد.

مسأله 1251 :

اگر هنگامى که مشغول نماز احتياط است، در يکى از اعمال آن شک کند، چنانچه وارد جزء بعدى نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد جزء بعدى شده باشد، نبايد به شک خود اعتنا کند؛ مثلاً اگر شک کند که حمد را خوانده يا نه، چنانچه به رکوع نرفته باشد، بايد بخواند و اگر به رکوع رفته باشد، نبايد به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1252 :

اگر در شماره رکعتهاى نماز احتياط شک کند، بنابر احتياط بايد بنا را بر بيشتر بگذارد و سپس اصل نماز را اعاده کند، ولى چنانچه طرف بيشترِ شک، نماز احتياط را باطل کند، اعاده اصل نماز کافى است.

مسأله 1253 :

اگر در نماز احتياط چيزى که رکن نيست سهوا کم يا زياد شود، چنانچه از مواردى باشد که در اصل نماز موجب سجده سهو مى‌شود، بنابر احتياط سجده سهو دارد.

مسأله 1254 :

اگر بعد از سلام نماز احتياط شک کند که يکى از اجزاء يا شرايط آن را بجا آورده يا نه، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله 1255 :

اگر در نماز احتياط، تشهّد يا يک سجده را فراموش کند، بنابر احتياط واجب بايد بعد از سلام آن را قضا نمايد.

مسأله 1256 :

اگر نماز احتياط و دو سجده سهو بر او واجب شود، ابتدا بايد نماز احتياط و سپس دو سجده سهو را انجام دهد و چنانچه نماز احتياط و قضاى يک سجده يا قضاى تشهد بر او واجب شود، بايد اوّل نماز احتياط را بجا آورد، مگر اين که سجده رکعت آخر و يا تشهد آخر نماز را فراموش کرده باشد که در اين صورت بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهد فراموش شده را به جا آورد و سپس اعمال نماز را که بعد از آنها واقع مى‌شود انجام دهد و پس از آن نماز احتياط را بخواند.

مسأله 1257 :

حکم گمان در رکعتهاى نماز حکم يقين است، مثلاً اگر در نماز

(233)

چهار رکعتى گمان داشته باشد که نماز را چهار رکعت خوانده، نبايد نماز احتياط بخواند و حکم گمان در اجزاى نماز نيز مانند حکم يقين است.

مسأله 1258 :

حکم سهو، شک و گمان در نمازهاى واجب يوميّه و نمازهاى واجب ديگر فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آيات شک کند که يک رکعت خوانده يا دو رکعت، چون شک او در نماز دو رکعتى است، نماز او باطل است.

سجده سهو

مسأله 1259 :

در سه مورد بعد از سلام نماز، انسان بايد به دستورى که بعدا گفته مى‌شود، دو سجده سهو بجا آورد:

اوّل: آن که در بين نماز، سهوا حرف بزند.دوم: آن که تشهّد را فراموش کند. سوم: آن که در نماز چهار رکعتى، بعد از سجده دوم شک کند که چهار رکعت خوانده يا پنج رکعت.

در سه مورد نيز احتياط واجب آن است که سجده سهو بنمايد:

اوّل: در جايى که نبايد سلام نماز را بگويد؛ مثلاً در رکعت اوّل، سهوا سلام بدهد. دوم: آن که يک سجده را فراموش کند. سوم: براى ايستادن در جايى که بايد بنشيند و نشستن در جايى که بايد بايستد.

مسأله 1260 :

اگر انسان سهوا يا به گمان اين که نمازش تمام شده، حرف بزند، بايد دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1261 :

اگر آه بکشد و يا سرفه کند، سجده سهو واجب نيست، ولى اگر مثلاً سهوا «آخ» يا «آه» بگويد، بايد سجده سهو نمايد.

مسأله 1262 :

اگر چيزى را که غلط خوانده دوباره به نحو صحيح بخواند، براى دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نيست.

مسأله 1263 :

اگر در نماز سهوا مدّتى حرف بزند و تمام آنها يک مرتبه حساب شوند، دو سجده سهو بعد از سلام نماز کافى است.

مسأله 1264 :

اگر در جايى که نبايد سلام نماز را بگويد، سهوا بگويد: «اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ

(234)

عَلى عِبادِ اللّه‌ِ الصّالِحينَ» يا بگويد: «اَلسَّلامُ عَلَيْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللّه‌ِ وَبَرَکاتُه»، بنابر احتياط بايد دو سجده سهو بجا آورد؛ ولى اگر سهوا مقدارى از اين دو سلام را بگويد يا بگويد: «اَلسَّلامُ عَلَيْکَ أَيُّها النَّبىُّ وَرَحْمَةُ اللّه‌ِ وَبَرَکاتُه»، احتياط مستحب آن است که دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1265 :

اگر در جايى که نبايد سلام دهد، سهوا هر سه سلام را بگويد، دو سجده سهو کافى است.

مسأله 1266 :

اگر يک سجده يا تشهّد را فراموش کند و پيش از رکوع رکعت بعد به خاطر آورد، بايد برگردد و آن را بجا آورد و بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز براى ايستادن بى‌جا انجام دهد.

مسأله 1267 :

اگر در رکوع يا بعد از آن به خاطر آورد که يک سجده يا تشهّد را از رکعت پيش فراموش کرده، بايد بعد از سلام نماز، سجده يا تشهّد را قضا نمايد و بعد از آن همان گونه که در مسأله 1259 گذشت دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1268 :

بنابر احتياط واجب بايد سجده سهو را پس از نماز فورا بجا آورد و اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نياورد، واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا بجا نياورد، هر گاه به خاطر آورد بايد فورا انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1269 :

اگر شک داشته باشد که يکى از موارد سجده سهو براى او پيش آمده و سجده سهو بر او واجب شده يا نه، لازم نيست آن را بجا آورد، ولى اگر احتياطا آن را بجا آورد اشکال ندارد.

مسأله 1270 :

کسى که شک دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار سجده، اگر دو سجده بنمايد کافى است.

مسأله 1271 :

اگر بداند يکى از دو سجده سهو را بجا نياورده، بايد دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهوا سه سجده کرده، بايد دوباره دو سجده سهو بنمايد.

مسأله 1272 :

احتياط مستحب آن است که در غير موارد گفته شده، هرگاه جزيى از اجزاء نماز کم يا زياد شود، دو سجده سهو بجا آورد.

(235)

دستور سجده سهو

مسأله 1273 :

دستور سجده سهو اين است که بعد از سلام نماز فورا نيّت سجده سهو کند و پيشانى را بر چيزى که سجده بر آن صحيح است بگذارد و بگويد: «بِسْمِ اللّه‌ِ وَبِاللّه‌ِ وَصَلَّى اللّه‌ُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ» ي «بِسْمِ اللّه‌ِ وَبِاللّه‌ِ أللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ» و بهتر است که بگويد: «بِسْمِ اللّه‌ِ وَبِاللّه‌ِ ألسَّلامُ عَلَيْکَ أيُّهَا النَّبِىُّ وَرَحْمَةُ اللّه‌ِ وَبَرَکاتُهُ» و بعد بايد بنشيند و دوباره به سجده رود و يکى از ذکرهايى را که گفته شد بگويد و بنشيند و بعد از خواندن تشهّد سلام دهد.

مسأله 1274 :

بنابر احتياط واجب آنچه در سجده نماز معتبر است ـ مانند: وضوداشتن، پاک بودن بدن و لباس، پوشش بدن، رو به قبله بودن، گذاشتن هفت موضع بدن بر زمين، نهادن پيشانى بر چيزى که سجده بر آن صحيح است و نشستن ميان دو سجده ـ بايد در سجده سهو نيز رعايت شود.

مسأله 1275 :

هنگامى که پس از سلام نماز قصد سجده سهو مى‌کند، لازم نيست نيّت سجده سهو را به زبان جارى کند و تنها توجّه به انجام آن کافى است.

قضاى سجده و تشهّد فراموش شده

سجده يا تشهد فراموش شده چند صورت دارد: 1 ـ از رکعت آخر نباشد. 2 ـ مربوط به رکعت آخر باشد. 3 ـ يکى مربوط به رکعت آخر و ديگرى مربوط به رکعت ديگر باشد.

صورت اوّل: سجده يا تشهّد فراموش شده از رکعت آخر نباشد

مسأله 1276 :

اگر انسان پيش از رکوع سجده و تشهّدى را که فراموش کرده به خاطر آورد، بايد بنشيند و آن را انجام دهد؛ ولى اگر پس از رکوع به خاطر آورد، بايد بعد از نماز قضاى آن را بجا آورد، و تمام شرايط نماز ـ مانند پاک بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرط‌هاى ديگر ـ را بايد داشته باشد.

مسأله 1277 :

اگر سجده را چند مرتبه فراموش کند، مثلاً يک سجده از رکعت

(236)

اوّل و يک سجده از رکعت دوم را فراموش نمايد، بايد بعد از نماز، قضاى هر دو را با سجده‌هاى سهوى که براى آنها لازم است بجا آورد و لازم نيست در هر يک معيّن کند که قضاى کدام يک از آنهاست.

مسأله 1278 :

اگر نداند که سجده را فراموش کرده يا تشهّد را، بايد هر دو را قضا نمايد و هر کدام را اوّل بجا آورد، اشکال ندارد و بايد دو سجده سهو نيز بجا آورد.

صورت دوم: سجده يا تشهد فراموش شده از رکعت آخر باشد

مسأله 1279 :

اگر بعد از سلام نماز به خاطر آورد که يک سجده از رکعت آخر يا تشهّد رکعت آخر را فراموش کرده است، چنانچه عملى را که سهوى و عمدى آن نماز را باطل مى‌کند ـ مثل پشت به قبله کردن ـ انجام نداده باشد و موالات هم به هم نخورده باشد، بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهّد را به قصد اين که وظيفه خود را انجام مى‌دهد، بجا آورد و بعد اجزاى نماز را تا آخر به قصد رجاء بخواند و سپس سجده سهو را بجا آورد و اگر عملى که نماز را باطل مى‌کند انجام داده باشد و يا موالات به هم خورده باشد، بايد قضاى سجده يا تشهّد را بجا آورد و بعد سجده سهو را نيز انجام دهد و چنانچه هم يک سجده و هم تشهّد رکعت آخر را فراموش کرده باشد نيز حکم همين است.

صورت سوم: يکى از رکعت آخر و ديگرى از رکعت ديگر باشد

مسأله 1280 :

اگر يک سجده يا تشهّد از رکعت آخر و يک سجده يا تشهّد از رکعت ديگر را فراموش کند، چنانچه پس از سلام، موالات به هم نخورده باشد و عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند انجام نداده باشد، احتياط واجب آن است که اول سجده يا تشهّد فراموش شده رکعت آخر را به قصد ما فى الذّمه بجا آورد و سپس بقيه اجزاى نماز را تا آخر سلام به قصد رجاء انجام دهد و پس از آن سجده يا تشهّد فراموش شده رکعت ديگر را بجا آورد و سپس دو سجده سهو براى تشهد فراموش شده و احتياطا دو سجده سهو براى سجده فراموش شده انجام دهد و اگر موالات به هم خورده

(237)

باشد و يا عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند انجام داده باشد، لازم نيست پس از قضاى سجده يا تشهّد رکعت آخر، اجزاى ديگر نماز را بجا آورد، بلکه به جا آوردن قضاى آنها کافى است و مراعات ترتيب بين قضاى آن و قضاى تشهّد يا سجده فراموش شده رکعت‌هاى قبل لازم نيست.

مسأله 1281 :

اگر يک سجده و تشهّد را فراموش کند و نداند هر يک از کدام رکعت بوده است، چنانچه احتمال دهد يکى يا هر دو از رکعت آخر باشد، در صورتى که موالات به هم نخورده باشد و عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند بجا نياورده باشد، بنابر احتياط واجب بايد يک سجده و تشهّد و سلام را به قصد ما فى الذّمه بخواند و پس از آن يک سجده و تشهّد بجا آورد و مراعات ترتيب بين اين سجده و تشهّد لازم نيست و سپس دو سجده سهو براى تشهّد فراموش شده و احتياطا دو سجده سهو براى سجده فراموش شده بجا آورد و چنانچه موالات به هم خورده باشد و يا عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند بجا آورده باشد، سجده و تشهّد فراموش شده را قضا کرده و سجده‌هاى سهو را انجام دهد و مراعات ترتيب بين قضاى سجده و قضاى تشهّد لازم نيست.

مسائل مشترک بين سه صورت

مسأله 1282 :

اگر نداند که سجده را فراموش کرده يا تشهّد را و احتمال دهد که از رکعت آخر باشد، در صورت به هم نخوردن موالات و انجام ندادن عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند، بنابر احتياط واجب بايد سجده و تشهّد و سلام را به قصد ما فى الذّمه بجا آورد و سپس دو سجده سهو انجام دهد و اگر بداند که از رکعت آخر نيست، قضاى يک سجده و تشهّد را بدون لزوم مراعات ترتيب بجا آورد و سپس دو سجده سهو انجام دهد.

مسأله 1283 :

اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهّد، عملى انجام دهد که براى آن سجده سهو واجب مى‌شود، مثلاً سهوا حرف بزند، بايد علاوه بر به جا آوردن

(238)

قضاى سجده يا تشهّد فراموش شده و انجام دادن دو سجده سهو براى آن، بنابر احتياط دو سجده سهو ديگر نيز براى آن عمل بجا آورد.

مسأله 1284 :

اگر فراموش کند که قضاى سجده يا تشهد بر عهده اوست و بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهّد عملى ـ مانند پشت به قبله کردن ـ انجام دهد که اگر عمدا يا سهوا در نماز اتّفاق بيفتد، نماز باطل مى‌شود، بايد قضاى سجده و تشهّد را بجا آورد و پس از بجا آوردن سجده سهو، بنابر احتياط مستحب نماز را اعاده کند؛ ولى اگر در حالى که به خاطر دارد قضاى سجده يا تشهّد بر عهده اوست، عمدا عمل فوق را انجام دهد، بنابر احتياط واجب بايد پس از قضاى سجده يا تشهّد و انجام سجده سهو براى آن، نماز را اعاده کند.

مسأله 1285 :

اگر شک داشته باشد که سجده يا تشهّد را فراموش کرده يا نه، واجب نيست قضا نمايد.

مسأله 1286 :

اگر بداند سجده يا تشهّد را فراموش کرده و شک کند که پيش از رکوع رکعت بعد يا قبل از سلام آن را بجا آورده يا نه، بايد آن را به تفصيلى که گذشت قضا نمايد.

مسأله 1287 :

اگر بر کسى که بايد سجده يا تشهّد را قضا نمايد، براى عمل ديگرى نيز سجده سهو واجب شود، بايد بعد از نماز بنابر احتياط ابتدا سجده يا تشهد فراموش شده را به جا آورد و پس از آن سجده سهو مربوط به سجده يا تشهد فراموش شده و سجده سهو مربوط به آن عمل را انجام دهد.

مسأله 1288 :

اگر شک داشته باشد که بعد از نماز قضاى سجده يا تشهّد فراموش شده را بجا آورده يا نه، چه وقت نماز گذشته باشد و چه نگذشته باشد، بايد سجده يا تشهّد را قضا نمايد.

کم و زياد کردن اجزاء و شرايط نماز

مسأله 1289 :

هرگاه چيزى از واجبات نماز را عمدا کم يا زياد کند، اگرچه يک حرف آن باشد، نماز باطل است و اگر به واسطه ندانستن مسأله چيزى از اجزاء نماز را کم يا

(239)

زياد کند و در ياد گرفتن مسأله نيز کوتاهى نکرده و آن جزء نيز از ارکان نماز نباشد، نمازش صحيح است، وگرنه نماز باطل است.

مسأله 1290 :

اگر در بين نماز بفهمد وضو يا غسل وى باطل بوده يا بدون وضو يا غسل مشغول نماز شده، بايد نماز را به هم بزند و دوباره با وضو يا غسل نماز بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد، بايد دوباره نماز را با وضو يا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته باشد، آن را قضا نمايد.

مسأله 1291 :

اگر بعد از رسيدن به رکوع به خاطر آورد که دو سجده از رکعت پيش را فراموش کرده، نماز او باطل است و اگر پيش از رسيدن به رکوع به خاطر آورد، بايد برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخيزد و حمد و سوره يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام کند و بنابر احتياط واجب براى ايستادن بى‌جا دو سجده سهو بجا آورد.

مسأله 1292 :

اگر پيش از گفتن «اَلسَّلامُ عَلَيْنا» و «اَلسَّلامُ عَلَيْکُم» به خاطر آورد که دو سجده رکعت آخر را بجا نياورده، بايد دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد و اگر پس از آن به خاطر آورد، چنانچه عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند انجام نداده باشد و موالات نيز به هم نخورده باشد، بايد به همان ترتيب عمل کند و پس از سلام، بنابر احتياط دو سجده سهو براى سلام اضافى بجا آورد و اگر عملى که عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى‌کند، انجام داده باشد و يا موالات به هم خورده باشد، نمازش باطل است.

مسأله 1293 :

اگر پيش از سلام نماز به خاطر آورد که يک رکعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده، بايد مقدارى را که فراموش کرده بجا آورد.

مسأله 1294 :

اگر بعد از سلام نماز به خاطر آورد که يک رکعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه عملى انجام داده باشد که اگر در نماز عمدا يا سهوا اتّفاق بيفتد نماز را باطل مى‌کند، مثلاً پشت به قبله کرده باشد، نمازش باطل است و اگر عملى که عمد و سهو آن نماز را باطل مى‌کند، انجام نداده باشد، بايد فورا مقدارى را که فراموش کرده بجا آورد و بنابر احتياط دو سجده سهو نيز براى زياد شدن سلام بجا آورد.

(240)

مسأله 1295 :

اگر بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده يا آن را پشت به قبله يا به طرف راست يا چپ قبله بجا آورده، بايد دوباره آن را بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نمايد و اگر با وجود اين که مى‌توانسته قبله را جستجو کند، بدون جستجو نماز بخواند و سپس متوجه شود که به جهت قبله نماز نخوانده، نمازش باطل است، حتى اگر انحراف از قبله کمتر از حدّ راست يا چپ باشد.

(241)