درآمدهای کسب و کار، پس از کسر هزینه های سالانه شخص و خانواده اش، متعلق خمس است.
مسأله ۵۷۰.:
هزینه های کسب و کار - مانند اجاره، کرایه، بهای آب، برق و غيره - در محاسبه خمسی کسر میشود؛ همچنین هزینه های متعارف شخص و خانواده اش از درآمد کسب و کار نیز کسر می شود.
مسأله ۵۷۱.:
بعضی از کارها و درآمدها و هزینه های آن فصلی است - مانند صیادی - در این صورت، مجموع هزینه و درآمد آن، به لحاظ یک سال محسوب میشود و بعضی از درآمدها در طی دو سال است؛ مانند بعضی از زمینهای کشاورزی که یک سال دایر و یک سال بایر است. در صورتی که هزینه دو ساله شرط حصول درآمد باشد، مجموع هزینه های دو سال محسوب می شود؛ وگرنه هزینه خصوص سال درآمد ملحوظ می شود.
زمان تعلق خمس
مسأله ۵۷۲.:
تعلق خمس مانند زکات نیست که پس از حلول سال، واجب گردد، بلکه با پدید آمدن سود، خمس به آن تعلق می گیرد، بنابراین اگر کسی تجارت و یا کاری انجام داد و درآمدی به دست آورد، خمس به آن تعلق می گیرد و می تواند همان زمان خمس آن را بپردازد، نیز می تواند تا پایان سال صبر کرده و هزینه های سال را کسر کند و خمس مانده درآمد را بپردازد.
خمس انواع درآمدها
مسأله ۵۷۳.:
درآمدهایی که به دست می آید، چند قسم است:
۱. درآمدی که از راه حرفه و کار به دست می آید؛ مانند تجارت، کشاورزی، بنایی با کارگری که از راه مبادله كالا، یا فعالیت جسمی، کسب درآمد می شود که پس از کسر هزینه سالانه، مانده آن خمس دارد.
٢. کسب درآمد از راه حرفه و پیشه نیست، بلکه در یک مقطعی، کاری انجام میدهد، یا تجارتی میکند و سود به دست می آورد که پس از کسر هزینه سالانه، مانده آن خمس دارد.
٣. درآمدی که از راه جایزه، هبه و هدیه ای که به او بخشیده اند و او فقط قبول نموده است و مالک شده است که پس از کسر هزینه سالانه، اگر مانده آن قابل توجه باشد، خمس دارد.
۴. درآمدهایی که بدون کار و تلاش و بدون قبول و پذیرش نصیب او می شود؛ مانند کسی که پدر و یا مادرش درگذشته است و اموال آنها به عنوان ارث به او منتقل می شود که خمس ندارد؛ ولی ارثیهای که از یک فامیل دور که احتمالش را نمیداد، نصیبش شده باشد، خمس دارد.
مسأله ۵۷۴.:
اگر کسی به عنوان «وقف عام» درآمدی نصیبش شده، این درآمد همانند هبه است که اگر قبول و قبض کرده، مالكش میشود و در صورتی که قابل توجه باشد، پس از گذشت سال و کسر هزینه، باید خمس آن را بپردازد؛ همچنین اگر در آمدی به عنوان «وقف خاص» به او رسیده، این همچنین اگر در آمدی به عنوان «وقف خاص» به او رسیده، این درآمد مانند ارث است که به قبول نیاز ندارد و شخص مالكش می شود و پس از کسر هزینه های سال، باید خمس آن را بپردازد.
خمس مهریه
مسأله ۵۷۵.:
مهریه زن، چنانچه بیش از «مهر السنة» باشد، بنا بر احتیاط واجب خمس دارد. اگرچه بعضی از فقها به صورت مطلق فرموده اند: «مهریه به احتیاط مستحب، خمس دارد».|
خمس مال میت
مسأله ۵۷۶.:
اگر عین مالی که از میت مانده است، متعلق خمس بوده و میت قبل از مردن، خمس آن را نپرداخته است، وارثان او باید خمس آن را بپردازند.
مسأله ۵۷۷.:
اگر عین مال شخص، متعلق خمس بوده و پیش از وفاتش آن را فروخت و عوض آن را دریافت کرد، در این فرض، ورثه باید خمس آن عوض را بپردازند؛ سپس چهار پنجم مانده به ورثه منتقل میشود. |
مسأله ۵۷۸.:
اگر کسی قبل از مرگش در مال متعلق خمس، به گونه ای تصرف کرد که نه مال باقی است، نه عوض آن، در این صورت، خمس از عین مال به ذمه او منتقل می شود و پس از مرگش، مالی که در ذمه او بود، منتقل به عین می شود و ورثه باید پیش از تقسیم مال، خمس آن را همانند بدهکاریهای او بپردازند.
مسأله ۵۷۹.:
اگر وارث میت شک دارد که آیا عین مال مورث یا عوض آن، یا ذمه او متعلق خمس است یا نه، در هیچ کدام از سه فرض، بر وارث لازم نیست که خمس اموال به جا مانده از میت را بپردازد.
مسأله ۵۸۰.:
اگر ورثه بدانند عین یا عوض مال ارث یا ذمه مورث متعلق خمس بوده، ولی نمیدانند آن را پرداخته یا نه، چنانچه مورث مسلمان و معتقد به خمس نبوده، بر ورثه واجب نیست که خمس مال ارث را بپردازند؛ اما اگر مورث (میت) مسلمان و معتقد به خمس بوده؛ ولی خمس نمیداده، بر ورثه واجب است خمس مال ارث را بپردازند.
مسأله ۵۸۱.:
اگر ورثه بدانند عین یا عوض مال ارث یا ذمه مورث متعلق خمس بود و مورث هر ساله خمس مال خود را می پرداخت و پس از وفات مورث شک دارند آیا مورث در حال حیات، خمس سال آخر را ادا کرده یا نه، در این صورت، بر آنان واجب نیست که خمس "مال ارث" را بپردازند.
مسأله ۵۸۲.:
اگر از فامیل دوری که احتمال ارث بردن از او داده نمی شد، ارثی به کسی رسید، باید خمس آن را پرداخت کند. در این فرض، چنانچه بداند عین آن مال یا عوض آن یا ذمه مورث (فامیل دور) مشمول خمس بوده است، خمس آن را دو بار باید بپردازد، یک بار برای تعلق خمس به عین؛ یا عوض يا ذمه مورث و بار دوم به عنوان «ارث من لايحتسب). |
خمس در خمس
مسأله ۵۸۳.:
اگر ولی مسلمین یا فقيه جامع شرایط دیگری قسمتی از خمس (سهم شریف امام نظافت و سهم سادات) را به افرادی بپردازند، این اموال متعلق خمس نیست، چنان که اگر زکات یا صدقه مستحب را به فقیر بدهند، در این صورت نیز متعلق خمس نیست.
فروش مال متعلق خمس
مسأله ۵۸۴.:
اگر کسی مال متعلق خمس را به دیگری بفروشد، معامله در یک پنجم آن، فضولی است و صحت آن به اذن حاکم شرع نیاز دارد و حاکم شرع، هم می تواند به فروشنده مراجعه کند؛ هم به خریدار. چنانچه به فروشنده مراجعه کرد، می تواند یک پنجم قیمت را بگیرد؛ یا معامله را فسخ کند و خمس عین مال را بگیرد و در مراجعه به خریدار، می تواند عین یک پنجم مال را بگیرد که در این صورت، خریدار خیار (تبعض صفقه) دارد و می تواند معامله را امضاء کند و قیمت یک پنجم را از مشتری بگیرد و مشتری می تواند آن مبلغ را از فروشنده بطلبد؛ یا معامله را به هم بزند.
بخشیدن مال خمس دار
مسأله ۵۸۵.:
اگر کسی مال خمس دار را به دیگری ببخشد، در این صورت، ولی مسلمین یا فقیه جامع شرایط دیگر می تواند به بخشنده مراجعه کند و خمس را از او بگیرد و می تواند به کسی که به او بخشیده شده، مراجعه نماید و خمس را از عین مال بگیرد و در صورت دوم، او (متهب) نه حق مراجعه به واهب دارد؛ نه خیار تبعض صفقه، چون در برابر این مال چیزی به واهب نداده است تا عوض آن را بگیرد، اما اگر متهب عين مال را تلف کرده باشد، ولی خمس میتواند از واهب یا متهب، مثل یا قیمت آن خمس را بگیرد.
درآمدهای مال بی خمس
مسأله ۵۸۶.:
اگر از کالایی که خمس آن را داده اند، یا متعلق خمس نبوده
- مانند میراث و هبه - درآمدی حاصل شد، سه صورت دارد:
یکم: درآمد منفصل؛ مانند بره ای که از گوسفند تولد یافت یا میوه که از درخت به دست آمد، در این صورت، سود و نمای منفصل، خمس دارد.
دوم: درآمد متصل؛ مانند چاق و پروار شدن گوسفند یا تناور شدن درختان صنعتی؛ در این صورت، اگر پرواربندی و ایجاد نهالستان درخت، برای سود بردن بود، نمای متصل آنها خمس دارد و اگر به جهت مصرف شخصی بود، نمای متصل، خمس ندارد.
سوم: افزایش قیمت بازار، اگر کالایی که متعلق خمس نیست یا خمس آن داده شده، گران شود، زمان سال خمسي افزایش قیمت را محاسبه میکنند و خمس آن را باید بدهند.
مسأله ۵۸۷.:
اگر کسی کالایی را برای تجارت در اختیار داشت و در وسط سال، قیمت آن افزایش یافت و آن را نفروخت، در پایان سال، قیمت آن تنزل کرد، خمس افزایش قیمت وسط سال، واجب نیست، اگرچه عدم فروش در وسط سال، برای گران تر شدن و غیر آن باشد.
مسأله ۵۸۸.:
اگر قیمت کالا در وسط سال افزایش یافت و تا پایان سال خمسی افزایش داشت؛ ولی مالک عمدا آن را نفروخت و پس از سال خمسی کالا ارزان شد، در این صورت، باید خمس افزایش قیمت را بپردازد.
خمس میوه درخت
مسأله ۵۸۹.:
اگر کسی درخت میوه برای استفاده شخصی در باغچه منزلش غرس کند، محصول و ثمره ای که به دست می آید، خمس ندارد، اما اگر درختان را برای فضای سبز در کنار خانه اش غرس نموده است؛ ولی شاخه و برگ و ثمرهاش به قصد سود و فروش باشد، در این صورت، اصل درخت جزء هزینه است و خمس ندارد؛ ولی ثمره اش خمس دارد. البته باغ میوه ای که جهت تجارت از محصول آن غرس می شود، همانند سایر سرمایه های تجاری، مشمول خمس است.|
محاسبه کسبهای چندگانه
مسأله ۵۹۰.:
اگر کسی چند نوع کسب دارد، می تواند تمام درآمدها را یکجا محاسبه کند، پس کسی که هم کارمند است، هم کشاورزی و تجارت می کند، می تواند در پایان سال خمسی، پس از کسر هزینه زندگی و هزینه های کسب و تجارت، خمس باقی مانده را یکجا بپردازد. |
خمس سود معلق
مسأله ۵۹۱.:
اگر کسی معاملهای کرده که این معامله به جهت خیار فسخ مشتری یا غیر آن، قطعی نشده است، واجب نیست خمس سود این معامله قطعی نشده را بپردازد، چون هنوز سود آن مستقر و ثابت نشده است.
مسأله ۵۹۲.:
اگر کسی در اواخر سال خمسی خود معامله ای کرده که در آن خیار فسخ دارد و در پایان سال خمسی، به لحاظ اینکه بیع مستقر نشده بود، سودش را محاسبه نکرد و در ابتدای سال بعد، زمان خیار سپری شده یا حق خیار اسقاط کرده است، چنانچه طرف مقابل با استقاله خواستار بر هم زدن اصل بیع شود و این شخص هم اقاله را بپذیرد، باید احتیاطأ خمس سودی که به دست آورده بود و آن را برگردانده، به ولی خمس بپردازد، چون در مقدار خمس آن سود، حق اقاله ندارد، هرچند اقوا عدم وجوب خمس است، زیرا اقاله به منزله تزلزل سود است.|
خمس سرمایه
مسأله ۵۹۳.:
سرمایه ای که شخص برای تأمین هزینه متعارف زندگی به آن نیاز دارد و بدون آن شأن وی محفوظ نمی ماند، بنابر اقوا خمس ندارد، هرچند احتیاط استحبابی در پرداختن آن است؛ ولی سرمایه ای که برای ذخیره کردن و افزایش مال است، خمس دارد. معیار مصرف متعارف، پرهیز از اسراف و تبذیر است.